Wykorzystanie wizerunku bogini Wenus Felix w autoprezentacji kobiet z dynastii Sewerów

• Anita Smyk (Uniwersytet w Siedlcach)
• tom 22 (2024)
• Data publikacji wersji cyfrowej: 28.06.2024
• DOI: https://doi.org/10.36121/RRH.22.2024.4
• wersja drukowana

---

Summary

The use of the image of the goddess Venus Felix in the self-presentation of women of the Severan dynasty

The following considerations concern the coins of of women from the Severan dynasty, on the reverse of which the goddess Venus Felix is depicted. The analysis of the issue in terms of iconography and ideology aims to determine the role of this Roman goddess in the self-presentation of women of the Severan dynasty.

Key Words: Roman Empire, Roman Coinage, Severan Dynasty, Venus Felix

---

Streszczenie

Poniższe rozważania dotyczą monet kobiet z dynastii Sewerów, na rewersie których przedstawiona została bogini Wenus Felix. Analiza emisji pod kątem ikonograficznym i ideologicznym ma na celu określenie roli tej rzymskiej bogini w autoprezentacji kobiet dynastii Sewerów.

Słowa kluczowe: Cesarstwo Rzymskie, mennictwo rzymskie, Dynastia Sewerów, Wenus Felix

---

Wprowadzenie

W działaniach politycznych Septymiusza Sewera (193-211, L. Septimius Severus) na pierwszy plan wysuwa się dążenie do legitymizacji władzy cesarskiej zarówno jego, jak i synów Karakalli (211-217, M. Aurelius Antoninus Caracalla) i Gety (211, P. Septimius Geta). Przejawami działań ideologicznych, które z nich wynikały było uhonorowanie żony Julii Domny (Iulia Domna) rozbudowaną tytulaturą cesarską, i promowanie domus divina[1].

Idea ta była kontynuowana w czasie rządów kolejnych przedstawicieli dynastii, Heliogabala (218-222, M. Aurelius Antoninus Elagabalus) i Sewera Aleksandra (222-235, M. Aurelius Severus Alexander). Ponieważ legitymizacja ich władzy opierała się na pokrewieństwie z pierwszymi Sewerami wyłącznie w linii żeńskiej (obaj byli ciotecznymi wnukami Julii Domny), to sytuacja ta spowodowała bezprecedensową obecność kobiet pochodzących z Syrii, tzw. „syryjskich cesarzowych”^[2] w życiu publicznym, co można zaobserwować przede wszystkim w mennictwie tego okresu[3].

Poniższe rozważania dotyczą emisji kobiet z dynastii Sewerów, dedykowanych Wenus z przydomkiem Felix. Na podstawie analizy ikonograficznej i ideologicznej monet podjęta została próba określenia roli tej bogini w autoprezentacji domus Severiana.

Kult Wenus w Rzymie w okresie schyłku republiki

Przemiany w mentalności społeczeństwa rzymskiego pod koniec II wieku przed Chr. można zaobserwować przede wszystkim na poziomie religijnym. Jednym z ich przejawów była subtelna zmiana we wzajemnych „relacjach” wybitnych jednostek z bogami, która przybierała formę ich niemal osobistego kontaktu[4]. Wszelka pomyślność miała być skutkiem szczególnej boskiej opieki, nie powinno więc budzić zdziwienia, że wpływowe rody chciały podkreślić swój prestiż poprzez mitycznych przodków, w różny sposób powiązanych z bogami. Wydaje się, że w tym kontekście należy rozpatrywać odwołanie się gens Julia do Wenus, którego potwierdzeniem są emisje denarów datowane na 129 r.[5] oraz 103 r. przed Chr. [Fig. 1][6], na rewersach których przedstawiono boginię powożącą rydwanem, w towarzystwie kupidyna.

W przypadku gens Julia, kult Wenus pozwalał wywieść rodowód nie tylko od samej bogini, lecz także od jej syna, legendarnego bohatera wojny trojańskiej, Eneasza[7]. Znaczącym w tym kontekście jest fragment przemowy Juliusza Cezara (G. Iulius Caesar) wygłoszonej w 69 r. przed Chr., na pogrzebie jego ciotki Julii, wdowy po Mariuszu (G. Marius)[8], w którym przyszły dyktator odwoływał się bezpośrednio do pokrewieństwa z boginią Wenus:

Amitae meae Iuliae maternum genus ab regibus ortum, paternum cum diis inmortalibus coniunctum est. Nam ab Anco Marcio sunt Marcii Reges, quo nomine fuit mater; a Venere Iulii, cuius gentis familia est nostra. Est ergo in genere et sanctitas regum, qui plurimum inter homines pollent, et caerimonia deorum, quorum ipsi in potestate sunt reges.[9]

Z drugiej strony bezprecedensowy rozwój kultu Wenus w schyłkowym okresie republiki był skutkiem nowej, hellenistycznej koncepcji zwycięstwa, zgodnie z którą bogini była gwarantką sukcesu w działaniach wojennych[10]. Sulla (L. Cornelius Sulla) propagował kult Wenus Felix[11], Pompejusz (Gn. Pompeius Magnus) oddawał cześć bogini Wenus Victrix[12]. W tym czasie w ikonografii Wenus pojawia się atrybucja militarna. Na rewersach monet wybijane są tropea[13] oraz elementy uzbrojenia: włócznia, kirys i tarcza [Fig. 2][14].

Po bitwie pod Farsalos[15], Juliusz Cezar dedykował świątynię Wenus Genetrix[16], której miał zawdzięczać zwycięstwo w wojnie domowej. Echa ideologicznego wykorzystania Wenus w celach politycznych przez Cezara można zauważyć w mennictwie. Na rewersach monet przedstawiano Eneasza trzymającego palladium i symbolicznie wynoszącego z płonącej Troi ojca Anchizesa (Anchises) [Fig. 3][17], nawiązując w ten sposób do aspektu rodzicielskiego bogini (Genetrix). Równocześnie Cezar podkreślał militarną sferę Wenus (Victrix), umieszczając na rewersach tropejony i siedzących pod nimi jeńców [Fig. 4][18]. Formalnym potwierdzeniem „sojuszu” z boginią były emisje, na awersie których zamiast Wenus umieszczono popiersie Cezara, zaś rewers przedstawiał Wenus wspartą na sceptrze, trzymającą w wyciągniętej ręce posążek Wiktorii [Fig. 5][19] (również w wariancie z tarczą[20] oraz tarczą opartą na globie[21]).

 

 

Naturalnym było, że przejęcie władzy przez dynastię julijsko-klaudyjską przyniosło wzrost znaczenia kultu Wenus, która od tego czasu uosabiała główne cechy rzymskiej religii, którymi były felicitas i victoria[22].

Oktawian (27 r. przed Chr.-14, G. Julius Caesar Augustus Octavius) kontynuował rozwój publicznego kultu Wenus. Jeszcze w okresie walk o władzę wybił monety, których przesłaniem było podtrzymanie legendarnej genealogii Cezara, a co za tym idzie ukazywało ścisłe związki Oktawiana z Wenus [Fig. 6][23].

Wydaje się jednak, że w jego interpretacji podkreślono „pokojowe” aspekty bogini, a nie jej patronat nad zwycięską wojną[24]. W koncepcji Oktawiana Wenus wraz z Marsem tworzyła parę bogów, łącząc ideologicznie w ramach tego samego kultu zarówno pochodzenie trojańskie Rzymian, za pośrednictwem Eneasza, jak i legendarne założenie miasta przez Romulusa, jako syna Marsa[25]. W tym kontekście należy tłumaczyć umieszczenie posągów Eneasza i Romulusa w zbudowanej w 2 r. przed Chr. na Forum Romanum świątyni Marsa Mściciela (Mars Ultor)[26]. Zestawienie Wenus z Marsem, nadawało tej parze bogów nowe znaczenie, w którym mieli stać się oni w symboliczny sposób „patronami” dynastii cesarskiej. Połączenie dwóch aspektów Wenus zauważyć można także we wczesnych emisjach Oktawiana w doborze atrybucji bogini, identycznej jak w emisjach Cezara z 44 r. przed Chr. [Fig. 5]. Na rewersach przedstawiano hełm i tarczę, nawiązując tym samym do Wenus Victrix, lecz bogini trzymała w ręku symbolizujący władzę sceptr, a nie wojskową włócznię, co podkreślało jej pozycję, jako protoplastki rodu, któremu przeznaczone jest panowanie (Genetrix) [Fig. 7][27]. W emisjach Tytusa (79-81, T. Caesar Vespasianus) powtórzono atrybucję Wenus, jednak w wariancie, w którym bogini trzymała włócznię[28].

Należy zwrócić uwagę, że do koncepcji Oktawiana dotyczącej pary Mars – Wenus powrócono dopiero w okresie Antoninów[29]. Emisje Trajana (98-117, M. Ulpius Nerva Traianus), w typie monet republikańskich [Fig. 3], ukazują na awersie popiersie Wenus, a na rewersie Eneasza niosącego Anchizesa i trzymającego palladium[30]. Rozwinięciem tej koncepcji było wzniesienie przez Hadriana (117-138, C. Traianus Hadrianus Augustus) w 135 r. świątyni poświęconej bogini Wenus i personifikacji Roma Aeterna[31]. Poprzez tą dedykację Hadrian niejako połączył dwa mity założycielskie miasta, których centralnymi bohaterami byli Eneasz i Romulus[32]. Idea ta znalazła również swoje odbicie w mennictwie. Na rewersach monet Hadriana pokazywano Wenus, która w prawej wyciągniętej ręce trzymała posążek Wiktorii, zaś lewą rękę opierała na tarczy osadzonej na hełmie i kirysie. Bezpośrednim nawiązaniem do koncepcji pierwszego Augusta była dekoracja tarczy, która przedstawiała Eneasza niosącego Anchizesa i prowadzącego za rękę małego Julusa[33]. Trwałość koncepcji Oktawiana potwierdza również emisja Faustyny Młodszej (Faustina Minor) ukazująca na rewersie stojącą parę bogów Wenus i Marsa [Fig. 8][34].

Wenus Felix

O skojarzeniu bogini Wenus z epitetem Felix po raz pierwszy można mówić w odniesieniu do działań polityczno-religijnych Lucjusza Korneliusza Sulli. Po pokonaniu, 1 listopada 82 r. przed Chr., zwolenników popularów w bitwie w pobliżu Bramy Kollińskiej (Porta Collina), Sulla przybył do Rzymu, gdzie nadano mu tytuł dyktatora i oficjalny przydomek (cognomen) Felix[35]. Na podstawie przekazów źródłowych można założyć, że „nieoficjalnie” Sulla używał go już wcześniej. Wspomina o tym m.in. Wellejusz Paterkulus:

De quo iuvene quid existimaverit Sulla, in promptu est; occiso enim demum eo Felicis nomen adsumpsit, quod quidem usurpasset iustissime, si eundem et vincendi et vivendi finem habuisset[36]

Appian z Aleksandrii przekazał informację o dedykacji umieszczonej pod konnym pomnikiem Sulii, wystawionym przed mównicą w Rzymie, w której wymieniono oprócz imion dyktatora, jego nowe cognomen:

εἶναι εἰκόνα τε αὐτοῦ ἐπίχρυσον ἐπὶ ἵππου πρὸ τῶν ἐμβόλων ἀνέθεσαν καὶ ὑπέγραψαν ‘Κορνηλίου Σύλλα ἡγεμόνος Εὐτυχοῦς’ [37]

Ten fakt znalazł również swoje odbicie w mennictwie. W 80 r. przed Chr., podczas wspólnego konsulatu Sulli i Mettelusa (Q. Caecilius Metellus Pius) wybito monety, przedstawiające na rewersie przypuszczalnie właśnie posąg dyktatora, któremu towarzyszyła legenda L·SVLLA FELIX·DIC [Fig. 9][38].

Przekaz Plutarcha z Cheronei wiąże bezpośrednio przydomek Felix z boginią Wenus.

ἤδη δὲ συνῃρημένων ἁπάντων, ἀπολογισμὸν ἐν ἐκκλησίᾳ τῶν πράξεων ποιούμενος οὐκ ἐλάσσονι σπουδῇ τὰς εὐτυχίας ἢ τὰς ἀνδραγαθίας κατηριθμεῖτο, καὶ πέρας ἐκέλευσεν ἑαυτὸν ἐπὶ τούτοις Εὐτυχῆ προσαγορεύεσθαι: τοῦτο γὰρ ὁ Φῆλιξ μάλιστα βούλεται δηλοῦν αὐτὸς δὲ τοῖς Ἕλλησι γράφων καί χρηματίζων ἑαυτὸν Ἐπαφρόδιτον ἀνηγόρευε, καί παρ᾽ ἡμῖν ἐν τοῖς τροπαίοις οὕτως ἀναγέγραπται “Λεύκιος Κορνήλιος Σύλλας Ἐπαφρόδιτος”[39]

Według Plutarcha łaciński wyraz Felix był odpowiednikiem greckiego Epafroditos (Ἐπαφρόδιτος), oznaczającego dosłownie ulubieńca bogini Afrodyty (Wenus). Autor wspominał także o tropejonie (pomniku zwycięstwa) Sulli, który wódz miał wystawić nad rzeką Molos w Beocji, dla upamiętnienia bitwy pod Cheroneą z 86 r. przed Chr., w której Sulla pokonał wojska Mitrydatesa VI Eupatora, dowodzone przez Archelaosa[40]. Plutarch, który miał widzieć ten pomnik osobiście, napisał że Sulla zadedykował go bogom Aresowi (Marsowi), Nike (Wiktorii) i Afrodycie (Wenus), którym zawdzięczał ten sukces.

διὸ καὶ τοῖς τροπαίοις ἐπέγραψεν Ἄρη καὶ Νίκην καὶ Ἀφροδίτην, ὡς οὐχ ἧττον εὐτυχίᾳ κατορθώσας ἢ δεινότητι καὶ δυνάμει τὸν πόλεμον[41]

Podobnie znaczenie słowa Felix interpretował Appian z Aleksandrii, przy czym łączył on oba wyrazy dodatkowo z imieniem Faustus[42].

ἤδη δέ που γραφῇ περιέτυχον ἡγουμένῃ τὸν Σύλλαν Ἐπαφρόδιτον ἐν τῷδε τῷ ψηφίσματι ἀναγραφῆναι, καὶ οὐκ ἀπεικὸς ἐφαίνετό μοι καὶ τόδε, ἐπεὶ καὶ Φαῦστος ἐπωνομάζετο: δύναται δὲ τοῦ αἰσίου καὶ ἐπαφροδίτου ἀγχοτάτω μάλιστα εἶναι τὸ ὄνομα[43]

Miejsce obozowania wojska Sulii w pobliżu świątyni Wenus, przed decydującą bitwą przy Porta Collina, wzmiankowane przez Appiana wydaje się być symbolicznym nawiązaniem do bogini.

δείσας οὖν ὁ Σύλλας περὶ τῇ πόλει τοὺς μὲν ἱππέας προύπεμψε κατὰ σπουδὴν ἐνοχλεῖν αὐτοῖς ὁδεύουσιν, αὐτὸς δ᾽ ἐπειχθεὶς ἀθρόῳ τῷ στρατῷ παρὰ ταῖς Κολλίναις πύλαις περὶ μεσημβρίαν ἐστρατοπέδευσεν, ἀμφὶ τὸ τῆς Ἀφροδίτης ἱερόν, ἤδη καὶ τῶν πολεμίων περὶ τὴν πόλιν στρατοπεδευόντων[44]

Bezpośredni związek Sulli z Wenus uwidoczniony jest w emisji monet, na awersie których przedstawiono głowę Wenus w diademie i kupidyna trzymającego gałąź palmową, której towarzyszy legenda L·SVLLA [Fig. 10][45]. Na rewersie wyobrażono dwa tropejony, bez wątpienia łączone z sukcesami militarnymi oraz symbole kolegium augurów, którego członkiem był Sulla[46], lituus i dzban. Na szczególną uwagę zasługuje lituus, ponieważ jego znaczenie nie ograniczało się wyłącznie do sfery religijnej, lecz był on postrzegany jako symbol łaski bogów, wspierających zwycięskiego wodza[47].

Mogłoby dziwić, że przed swoją najważniejszą bitwą Sulla nie modlił się o wsparcie do Wenus, lecz do Apolla[48], jednak należy podkreślić fakt, że po bitwie przy Porta Collina dyktator ofiarował Afrodycie w Afrodyzji (Aphrodisias) złotą koronę i podwójny topór jako ex-voto[49].

ἔπεμψε δὲ καὶ στέφανον χρύσεον καὶ πέλεκυν, ἐπιγράψας τάδε: “τόνδε σοι αὐτοκράτωρ Σύλλας ἀνέθηκ᾽, Ἀφροδίτη, ᾧ σ᾽ εἶδον κατ᾽ ὄνειρον ἀνὰ στρατιὴν διέπουσαν τεύχεσι τοῖς Ἄρεος μαρναμένην ἔνοπλον.”[50]

W przypadku cognomen Sulli łacińskie słowo Felix w tekstach greckich oddawane jest wymiennie, w formie Eutychus (Κορνηλίου Σύλλα ἡγεμόνος Εὐτυχοῦς[51]) i Epafroditos (Λεύκιος Κορνήλιος Σύλλας Ἐπαφρόδιτος[52]), co prowadzi do wniosku, że mimo braku emisji monet dyktatora z legendą VENVS FELIX, bez wątpienia w odbiorze społecznym oczywistym było, że boginią sprzyjającą Sulli była Wenus z epitetem Felix.

Epitet ten został wykorzystany w II wieku w nowej koncepcji polityczno-religijnej Hadriana. Cesarz ustanowił kult personifikacji Rzymu – Romy, równocześnie honorując ją określeniami Aeterna i Felix.[53] Emisje z legendą rewersu ROMA FELIX obrazują siedzącą Romę, trzymającą gałąź i sceptr[54] również w wariancie, gdy sceptr zastąpiony jest rogiem obfitości[55]. Wyjątkowe są emisje z militarną atrybucją Romy, np. tropeum, tarcza czy włócznia[56].

Nie ma pewności czy w świątyni poświęconej bogini Wenus i personifikacji Roma Aeterna Hadrian uhonorował Wenus z przydomkiem Felix[57]. Podstawą do identyfikacji mogą być jednak emisje senackie z czasu panowania Antonina Piusa (138-161, T. Aelius Hadrianus Antoninus Pius), na rewersie których przedstawiono fasadę świątyni z dziesięciokolumnowym portykiem. Niemal identycznemu wyobrażeniu świątyni towarzyszą dwie różne legendy ROMAE AETERNAE S C [Fig. 11][58] i VENERI FELICI S C [Fig. 12][59].

Należy zauważyć, że w II wieku symboliczna wymowa epitetu Felix, kojarzona z Sullą straciła swoje znaczenie[60]. Wenus Felix, nie była już tylko boginią przynoszącą sukcesy w wojnie, lecz rozszerzyła swoją sferę wpływów na wszystkie aspekty życia. Co szczególnie istotne to fakt, że Wenus Felix na monetach Hadriana nie towarzyszą atrybuty militarne, siedząca bogini wsparta o sceptr, trzyma w ręku posążek kupidyna [Fig. 13][61].

W emisjach Faustyny Młodszej wybitych przez Antonina Piusa na rewersie jako atrybucja bogini występuje wyłącznie gołąb [Fig. 14][62].

Marek Aureliusz (161-180, M. Aurelius Antoninus) nawiązał do ikonografii Wenus Felix wprowadzonej przez Hadriana [Fig. 13]. Na rewersach monet Faustyny Młodszej Wenus siedziała na tronie, opierając lewą rękę o sceptr, w prawej trzymała posążek Wiktorii [Fig. 15][63], także w wariancie, w którym posążek bogini zastąpiły „Trzy Gracje”[64].

Identyczne przedstawienia Wenus Felix, wybito na rewersach emisji, żony Kommodusa (180-192, M. Aurelius Commodus Antoninus), Kryspiny (Bruttia Crispina)[65], również w wariancie z posążkiem Minerwy zamiast Wiktorii[66], lub gołębiem umieszczonym pod tronem [Fig. 16][67].

Emisje kobiet z dynastii Sewerów dedykowane Wenus Felix w kontekście ikonograficznym i ideologicznym

Tab. Emisje kobiet z dynastii Sewerów z legendą VENVS FELIX (autor na podstawie RIC)

Numer emisji	Nominał	Awers	Rewers
RIC IV/1 Julia Domna, nr 580	Denar	IVLIA AVGVSTA – popiersie w draperii, z falowanymi włosami upiętymi z tyłu, zwrócone w prawo	VENVS FELIX – Wenus stojąca frontalnie z głową zwróconą w lewo, w prawej wyciągniętej dłoni trzyma jabłko, w lewej uniesionej nad ramieniem podtrzymuje draperię
RIC IV/1 Julia Domna, nr 646	Denar	IVLIA AVGVSTA – jak wyżej	VENVS FELIX – Wenus stojąca frontalnie z głową zwróconą w lewo, w prawej wyciągniętej dłoni trzyma jabłko, w lewej sceptr
RIC IV/1 Julia Domna, nr 866	Sesterc	IVLIA AVGVSTA – jak wyżej	VENVS FELIX S C – Wenus stojąca frontalnie z głową zwróconą w lewo, w prawej wyciągniętej dłoni trzyma jabłko, w lewej uniesionej nad ramieniem podtrzymuje draperię
RIC IV/1 Julia Domna, nr 887	As / Dupondius	IVLIA AVGVSTA – jak wyżej	VENVS FELIX S C – jak wyżej
RIC IV/1 Plautilla, nr 368	Quinarius	PLAVTILLA AVGVSTA – jak wyżej	VENVS FELIX – jak wyżej
RIC IV/2 Aquilia Severa, nr 398	Sesterc	IVLIA AQVILIA SEVERA AVG – popiersie w draperii, w diademie, z falowanymi włosami upiętymi w warkocz, zwrócone w prawo	VENVS FELIX S C – Wenus siedząca, zwrócona w lewo, w prawej wyciągniętej dłoni trzyma posążek Wiktorii, w lewej sceptr, w polu gwiazda
RIC IV/2 Julia Mamaea, nr 350	Aureus	IVLIA MAMAEA AVG –  popiersie w draperii, w diademie, z falowanymi włosami upiętymi nisko z tyłu, zwrócone w prawo	VENERI FELICI – Wenus stojąca frontalnie z głową zwróconą w prawo, w lewej wyciągniętej dłoni trzyma kupidyna, w prawej sceptr
RIC IV/2 Julia Mamaea, nr 351	Denar	IVLIA MAMAEA AVG – jak wyżej	VENERI FELICI – jak wyżej
RIC IV/2 Julia Mamaea, nr 352	Quinarius	IVLIA MAMAEA AVG – jak wyżej	VENERI FELICI – jak wyżej
RIC IV/2 Julia Mamaea, nr 353	Denar	IVLIA MAMAEA AVG – jak wyżej	VENVS FELIX – jak wyżej
RIC IV/2 Julia Mamaea, nr 694	Sesterc	IVLIA MAMAEA AVGVSTA – jak wyżej	VENERI FELICI S C – jak wyżej
RIC IV/2 Julia Mamaea, nr 695	As	IVLIA MAMAEA AVGVSTA – jak wyżej	VENERI FELICI S C – jak wyżej
RIC IV/2 Julia Mamaea, nr 696	As	IVLIA MAMAEA AVGVSTA –  popiersie w draperii, w diademie, z falowanymi włosami upiętymi nisko z tyłu, zwrócone w lewo	VENERI FELICI S C – jak wyżej
RIC IV/2 Julia Mamaea, nr 697	Dupondius	IVLIA MAMAEA AVGVSTA  –  popiersie w draperii, w diademie, z falowanymi włosami upiętymi nisko z tyłu, zwrócone w prawo	VENERI FELICI S C – jak wyżej
RIC IV/2 Julia Mamaea, nr 698	As	IVLIA MAMAEA AVGVSTA – jak wyżej	VENERI FELICI S C – Wenus stojąca frontalnie z głową zwróconą w lewo, w prawej wyciągniętej dłoni trzyma kupidyna, w lewej sceptr
RIC IV/2 Julia Mamaea, nr 699	Sesterc	IVLIA MAMAEA AVGVSTA – jak wyżej	VENERI FELICI S C – Wenus stojąca frontalnie z głową zwróconą w lewo, w prawej wyciągniętej dłoni trzyma posążek, w lewej sceptr
RIC IV/2 Julia Mamaea, nr 700	As	IVLIA MAMAEA AVGVSTA – popiersie w draperii, z falowanymi włosami upiętymi nisko z tyłu, zwrócone w lewo	VENERI FELICI S C – jak wyżej
RIC IV/2 Julia Mamaea, nr 701	Sesterc	IVLIA MAMAEA AVGVSTA – popiersie w draperii, w diademie, z falowanymi włosami upiętymi nisko z tyłu, zwrócone w prawo	VENVS FELIX S C – Wenus siedząca, zwrócona w lewo, w prawej wyciągniętej dłoni trzyma posążek nagiego dziecka, w lewej sceptr
RIC IV/2 Julia Mamaea, nr 702	Dupondius	IVLIA MAMAEA AVGVSTA – jak wyżej	VENVS FELIX S C – Wenus siedząca, zwrócona w lewo, w prawej wyciągniętej dłoni trzyma mały posążek, w lewej sceptr
RIC IV/2 Julia Mamaea, nr 703	As	IVLIA MAMAEA AVGVSTA – jak wyżej	VENVS FELIX S C – Wenus siedząca, zwrócona w lewo, w prawej wyciągniętej dłoni trzyma posążek kupidyna, w lewej sceptr

We wszystkich emisjach Julii Domny (Iulia Domna) legendę awersu podano w nominativie, oprócz imienia wymieniony został tytuł augusta w pełnej formie. Drapowane popiersie, z włosami upiętymi nisko z tyłu, zwrócone w prawo[68]. Legendę rewersu również zapisano w nominativie[69], w przypadku emisji senackich dodano abrewiację S(enatus) C(onsultum)[70]. Rewers przedstawia stojącą Wenus trzymającą w prawej wyciągniętej ręce jabłko, w dwóch wariantach. W pierwszym bogini lewą ręką podtrzymuje nad ramieniem fragment draperii [Fig. 17]. W drugim wariancie, w atrybucji bogini dodano sceptr [Fig. 18][71].

Legenda awersu Plaucylli (Publia Fulvia Plautilla) wymieniająca cognomen i tytuł augusta w formie pełnej w nominativie, towarzyszy popiersiu w draperii, z włosami upiętymi nisko z tyłu, skierowanemu w prawo. Rewers przedstawiający stojącą Wenus, lewą ręką nad ramieniem podtrzymującą draperię, w wyciągniętej prawej jabłko, z legendą w brzmieniu VENVS FELIX [Fig. 19][72] jest powtórzeniem emisji Julii Domny [Fig. 17].

Na awersie emisji Akwilii Sewery (Julia Aquilia Severa) legendę podano w nominativie, wymieniono cognomen i tytuł augusta w formie skróconej[73]. Popiersie ukazano w draperii, z diademem na lekko falujących włosach, upiętych nisko w warkocz, zwrócone w prawo. Legendzie rewersu w nominativie, z abrewiacją S C, towarzyszy przedstawienie siedzącej Wenus, zwróconej w lewo, która w prawej dłoni trzyma posążek Wiktorii, a w lewej sceptr. Ikonografia nawiązuje do emisji z legendą VENVS FELIX Faustyny Młodszej [Fig. 15][74] oraz Kryspiny[75], jedyną różnicą jest gwiazda umieszczona w polu rewersu.

W tym miejscu należy wspomnieć o emisji Akwilii Sewery dedykowanej Wenus Felix, która nie została ujęta w RIC, natomiast odnotował ją w katalogu BMC Harold Mattingly[76]. Awers jest identyczny jak na monecie opisanej wyżej. Rewers przedstawia stojącą Wenus, zwróconą w prawo, trzymającą w lewej wyciągniętej dłoni dziecko, a w prawej sceptr. Wyobrażeniu towarzyszy legenda [VEN]ERI FELICI z abrewiacją S C [Fig. 20].

Legenda awersu we wszystkich emisjach Julii Mamei (Iulia Mamaea) została podana w nominativie, oprócz cognomen, wymieniono tytuł augusta w formie pełnej[77] lub skróconej[78]. Legenda towarzyszy popiersiu Mamei w draperii, z włosami upiętymi nisko z tyłu z diademem na włosach, zwróconemu w prawo[79] lub w jednym przypadku w lewo [Fig. 21][80]. Wyjątkowa jest emisja, gdy popiersie bez diademu skierowano w lewo[81].

Legenda rewersu występuje w dwóch formach VENVS FELIX[82] oraz VENERI FELICI[83], w obu przypadkach również z abrewiacją S C[84]. Rewers przedstawia boginię Wenus w trzech typach. Bogini stojąca frontalnie z głową zwróconą w prawo, w lewej wyciągniętej dłoni trzymająca kupidyna, a w prawej sceptr [Fig. 22][85]. Drugi typ jest lustrzanym odbiciem pierwszego, w wariantach, w których bogini trzyma w prawej ręce kupidyna [Fig. 23][86] lub mały posążek[87]. W trzecim typie Wenus siedzi na tronie z głową zwróconą w lewo, w lewej trzyma sceptr, zaś w wyciągniętej prawej figurkę nagiego dziecka [Fig. 24][88], kupidyna [Fig. 25][89] lub mały posążek[90].

Wszystkie emisje Julii Domny dedykowane Wenus Felix datowane są na panowanie Septymiusza Sewera[91]. W przypadku emisji Plaucylli na podstawie źródeł pisanych można uściślić datację na lata 202-204[92].

Podkreślić należy, że po raz pierwszy w mennictwie cesarskim wyobrażeniu stojącej Wenus towarzyszył epitet Felix. Sama ikonografia rewersu nie była wyjątkowa, lecz była powtórzeniem wzorów menniczych cesarzowych z dynastii Antoninów. Atrybucja bogini trzymającej jabłko, nawiązuje do emisji Sabiny (Vibia Sabina) z legendą rewersu VENERI GENETRICI [Fig. 26]^[93], emisji Faustyny Starszej (Annia Galeria Faustina) z legendą w dwóch wariantach VENERI AVGVSTAE [Fig. 27]^[94] i VENERI^[95]. Identyczna ikonografia bogini została przedstawiona również na monetach z legendą rewersu VENVS – Faustyny Młodszej [Fig. 28]^[96], Lucylli (Lucilla)^[97] i Kryspiny^[98].

 

Ikonografię Wenus stosowaną przez Antoninów zapożyczono również w przedstawieniach stojącej Wenus trzymającej jabłko i sceptr. W emisjach Faustyny Młodszej towarzyszyły mu legendy rewersu VENERI GENETRICI [Fig. 29][99] i VENVS[100]. Legenda rewersu VENVS została użyta również w emisjach Lucylli [Fig. 30][101], Kryspiny[102] oraz w pośmiertnych monetach Lucjusza Werusa (L. Aurelius Verus)[103].

W kontekście użycia w mennictwie Septymiusza Sewera epitetu Felix, można zauważyć pewną prawidłowość. Oprócz czterech emisji z legendą rewersu PROFECT AVGG FEL[104], którym można przypisać konotacje militarne, wszystkie pozostałe były związane z obietnicą szczęśliwych czasów (FELICITAS SAECVLI[105], FELICIT TEMPOR[106]) oraz szczęśliwego państwa (FELICITAS PVBLICA[107], IMPERII FELICITAS[108]) pod rządami nowej pary cesarskiej i jej synów, którym sprzyjała Fortuna Felix (FORTVNAE FELICI[109]). Poprzez użycie epitetu Felix w połączeniu z ikonografią przedstawiającą rodzinę cesarską [Fig. 31] Sewer uzyskał przekaz ideologiczny o silnej i zgodnej domus divina, która miała być niezbędnym gwarantem stabilności i ciągłości cesarstwa (AETERNIT IMPERI)[110]. Przekaz ten jest szczególnie widoczny w emisji, gdzie połączono legendę awersu FELICITAS PVBLICA z wyobrażeniem popiersi Sewera i Domny, z legendą rewersu PERPETVA CONCORDIA towarzyszącą popiersiom Karakalli i Gety[111].

Cesarz zapowiadał stworzenie nowej dynastii podkreślając związki małżeńskie, zarówno swój, jak i swojego starszego syna. Temu celowi służyły emisje z legendą rewersu CONCORDIA FELIX towarzyszącą przedstawieniu Sewera z Julią Domną[112] oraz Karakalli z Plaucyllą [Fig. 32][113].

Wydaje się, że w powyższym kontekście emisje Plaucylli z wyobrażeniem Wenus Felix należy chronologicznie powiązać ze ślubem z Karakallą, tym bardziej, że związek ten wpisywał się w ideologiczny przekaz Septymiusza Sewera, jaki cesarz chciał upublicznić m.in. poprzez decennalia zorganizowane w 202 roku[114]. Oczywiście przekaz ten został wzmocniony uroczystościami ludi saeculares[115], które odbyły się w 204 roku w Rzymie, lecz wydaje się, że narastający konflikt między Plaucjanem a Julią Domną i Karakallą[116] stawia w wątpliwość datowanie tych emisji na rok 204[117].

Heliogabal naśladował założenia ideologiczne Septymiusza Sewera, obiecując dobrobyt państwa pod swoimi rządami (SAECVLI FELICITAS[118], FELICIT TEMPOR[119], AEQVITAS PVBLICA[120]). W podobny sposób jak założyciel dynastii, promował swój związek małżeński z Julią Paulą (Iulia Cornelia Paula) eksponując na rewersach legendy CONCORDIA [Fig. 33][121]  i CONCORDIA AETERNA[122], towarzyszące przedstawieniu pary cesarskiej.

Należy podkreślić, że boginiami eksponowanymi w mennictwie zarówno pierwszej żony, babki cesarza Julii Mezy (Iulia Maesa), jak i matki były Juno[123] i Westa[124]. Bogini Wenus występująca na rewersach monet kobiet związanych z cesarzem, określana była innymi epitetami niż Felix. Emisje z legendą VENVS VICTRIX zostały wybite dla Julii Mezy[125] i pierwszej żony[126]. Julię Paulę uhonorowano także emisją z legendą rewersu VENVS GENETRIX[127].

Autorzy przekazów źródłowych zarzucają Heliogabalowi brak szacunku dla rzymskiej tradycji i religii, co w konsekwencji miało doprowadzić do zamordowania cesarza[128]. Ten swoisty „orientalny zwrot w polityce religijnej”, chronologicznie korelujący z małżeństwem Heliogabala z Akwilią Sewerą[129], znajduje swoje odbicie w mennictwie[130].

Znaczącym w emisjach, z legendą rewersu CONCORDIA, promujących nowe małżeństwo Heliogabala jest umieszczenie gwiazdy między przedstawioną na rewersie parą cesarską [Fig. 34][131].

Wenus na monetach matki cesarza Julii Soemias[132] występowała wyłącznie z epitetem Caelestis, a przedstawieniu bogini towarzyszyła gwiazda[133]. Znana jest również jedna emisja Akwilii Sewery z legendą rewersu VENVS CAELESTIS[134]. Należy podkreślić, że atrybucja stojącej Wenus Caelestis (jabłko i sceptr) jest identyczna jak na rewersach monet Julii Domny z legendą VENVS FELIX[135]. Emisje, oprócz oczywiście legendy, różni jedynie umieszczenie gwiazdy w polu rewersu monet Julii Soemias i Akwilli.

Jedyną kobietą, której Heliogabal wybił monety dedykowane Wenus Felix była Akwilia Sewera[136]. Na rewersie, będącym powtórzeniem wzorców mennictwa Antoninów[137], przedstawiającym siedzącą Wenus Felix, trzymającą posążek Wiktorii i sceptr dodano gwiazdę[138]. Wyjątkową atrybucję możemy zauważyć w emisji Akwilli Sewery opublikowanej w BMC[139]. W przedstawieniach stojącej Wenus wśród wszystkich emisji w okresie cesarstwa, na których wyobrażono boginię, po raz pierwszy trzyma ona sceptr i dziecko[140]. Te dwa atrybuty połączono z Wenus tylko w emisjach Karakalli, wybitych Julii Domnie, ukazujących siedzącą boginię, której towarzyszyła legenda VENVS GENETRIX S C[141].

Emisje Sewera Aleksandra również wpisują się w idee dynastyczne Septymiusza Sewera. Julia Mamea wraz synem i jego żoną Orbianą (Sallustia Orbiana) mieli zapewnić pomyślność państwu rzymskiemu (FELICITAS TEMPORA[142], SAECVLI FELICITAS[143], FELICITAS PVBLICA[144]). Wybito również monety upamiętniające ślub pary cesarskiej z legendą rewersu CONCORDIA AVGVSTORVM[145]. Emisje Julii Mamei na rewersach wyobrażały również boginie Juno[146] i Westę[147]. W przypadku emisji Sewera Aleksandra, na rewersie których przedstawiono boginię Wenus, należy podkreślić brak emisji z legendą VENVS CAELESTIS. W kontekście działań religijnych Sewera Aleksandra, który nie chciał eksponować swojego syryjskiego pochodzenia i odszedł od promowania kultów wschodnich[148], wydaje się być oczywistym, że Julia Mamea nie chciała być kojarzona z niepopularną siostrą, do śmierci której być może się przyczyniła[149]. W mennictwie powrócono do sprawdzonych wzorców. Na monetach Julii Mamei i Orbiany Wenus występowała z epitetem Genetrix[150]. Wybito również kilka emisji Julii Mamei z legendą rewersu VENVS VICTRIX[151]. Emisje Julii Mamei z legendą VENVS FELIX podkreślają przede wszystkim jej macierzyństwo. Potwierdza to zmiana atrybucji bogini, gdzie jabłko w dłoni Wenus zastąpiono dzieckiem/kupidynem.

Wnioski

Wenus w różnych jej aspektach obecna jest w mennictwie całego okresu seweriańskiego. Bogini przede wszystkim podkreślała rolę cesarzowych jako matek przyszłych cesarzy. Było to szczególnie istotne w przypadku dynastii, której prawa do tronu wynikały z pokrewieństwa w linii żeńskiej. Naturalnym było więc powielanie wzorów ideologicznych wprowadzonych przez Septymiusza Sewera w mennictwie Julii Domny. Jednym z przejawów fikcyjnej autoadopcji Sewera do rodziny Antoninów[152] były emisje jego żony wzorowane przede wszystkim na emisjach Faustyny Młodszej[153], poza tym to Domna jako matka cesarzy miała zapewnić imperium SAECVLI FELICITAS.

Analiza ikonograficzna monet wykazuje brak ścisłego powiązania atrybucji Wenus z epitetami bogini. W emisjach Julii Domny, na rewersie których ukazana jest stojąca Wenus trzymająca w rękach jabłko i sceptr, bogini towarzyszą legendy zarówno FELIX[154], VICTRIX[155] jak i CAELESTIS, choć w tym ostatnim przypadku dodano w polu rewersu gwiazdę[156].

Przejęcie władzy cesarskiej przez wnuki Julii Mezy, siostry Domny, wymuszało pewną ideologiczną ciągłość autoprezentacji, lecz na podstawie emisji Heliogabala i Sewera Aleksandra dedykowanych Wenus Felix, zauważalne są pewne zmiany w przekazie wychodzącym z dworu cesarskiego.

Heliogabal wybił monety Akwilii Sewery z legendą VENVS FELIX, których ikonografia była identyczna z emisjami Faustyny Młodszej[157] i Kryspiny[158], nawiązując tym samym do działań ideologicznych Septymiusza Sewera, jednak znaczącym akcentem, podkreślającym osobiste aspiracje cesarza było dodanie w polu rewersu gwiazdy[159]. Druga emisja Akwilii Sewery z legendą VENERI FELICI wprowadza nowy atrybut bogini. Dziecko, występujące do tej pory w ikonografii Wenus z epitetem Genetrix[160], zastąpiło jabłko.

Podkreślić należy brak emisji Julii Soemias dedykowanych Wenus Felix. Wydaje się, że w działaniach religijnych Heliogabala Wenus z epitetem Caelestis miała przejąć i połączyć wszystkie sfery i atrybuty bogini. Potwierdzeniem tej tezy są emisje matki cesarza z legendą rewersu VENVS CAELESTIS, towarzyszącą przedstawieniu siedzącej bogini, trzymającej sceptr i jabłko, u której stóp stało dziecko[161]. Ideę tą można również dostrzec w emisjach Julii Soemias[162], będących odwzorowaniem ikonografii stojącej bogini z rewersów Julii Domny z legendą VENVS FELIX, na których bogini trzyma jabłko i sceptr[163], a jedyną różnicą w atrybucji jest dodanie gwiazdy.

Sewer Aleksander w emisjach swojej matki Julii Mamei dedykowanych Wenus Felix również podkreślił aspekt macierzyński bogini. Wyobrażona na rewersach monet Wenus nie trzyma już w rękach jabłka, lecz jej atrybucją są symbol władzy cesarskiej sceptr i dziecko/kupidyn.

Podsumowując powyższe rozważania należy podkreślić, że w czasie panowania Septymiusza Sewera epitet Felix w odniesieniu do bogini Wenus określał przede wszystkim jej sferę rodzicielską, czego potwierdzeniem są emisje Julii Domny i Julii Mamei oraz potencjalnych matek następców tronu Plaucylli i Akwilli Sewery. Co więcej, nie ma żadnej emisji Julii Mezy z legendą rewersu VENVS FELIX, co pozwala na postawienie ostrożnego przypuszczenia, że nie wybito tych monet, ponieważ nie mogła ona urodzić następcy tronu.

Przypisy:

[1] K. Maksymiuk, Założenia polityki propagandowej Septymiusza Sewera na przykładzie tytułu Julii Domny – mater castrorum, „Meander”, nr 5, 1999, s. 449-455; B. Levick, Julia Domna: Syrian empress, London 2007; D. Okoń, Iulia Augusta mater w świetle źródeł epigraficznych, „Przegląd Zachodniopomorski”, nr 27(2), 2012, s. 7-16; Eadem, Małżeństwo Septimiusa Severusa i Julii Domny na tle strategii małżeńskich rzymskich rodów senatorskich przełomu II i III w. n.e., [w:] Elity w świecie starożytnym. t. 3, red. M. Cieśluk, Szczecin 2015, s. 256-264; J. Langford, Maternal Megalomania: Julia Domna and the Imperial Politics of Motherhood, Baltimore 2013; K. Balbuza, Concordia, aeternitas Imperii i kwestie dynastyczne w menniczym programie ideologicznym okresu pierwszych Sewerów, „Studia Europaea Gnesnensia”, nr 12, 2015, s. 61-84; Eadem, Cesarz a bóstwa solarne i lunarne w (auto)prezentacji Septymiusza Sewera i jego rodziny (193–211), [w:] Elity w świecie starożytnym. t. 3, red. M. Cieśluk, Szczecin 2015, s. 234-245; K. Królczyk, Polityka dynastyczna cesarza Septymiusza Sewera (193–211 r.), „Klio. Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym”, nr 47(4), 2018, s. 181-201.

[2] E. Kettenhofen, Die syrischen Augustae in der historischen Überlieferung: Ein Beitrag zum Problem der Orientalisierung, Bonn 1979; C. Rowan, The public image of the Severan women, „Papers of the British School at Rome”, nr 79, 2011, s. 241-273; S. Nadolny, Die severischen Kaiserfrauen, Stuttgart 2016; E. Günther, Femaleness Matters: Identity and Identification Processes in the Severan Dynasty, „Marburger Beiträge zur antiken Handels-Wirtschafts-und Sozialgeschichte”, nr 34, 2017, s. 113-168; D. Okoń, Several Remarks on the Cult and the Titulature of Empresses from the Severan Dynasty, „Mnemon”, nr 18(2), 2018, s. 142-149.

[3] S.S Lusnia., Julia Domna´s Coinage and Severan Dynastic Propaganda, „Latomus”, nr 54(1), 1995, s. 119-140; C. Brenot, La famille de Septime-Sévère à travers les images monétaires, „Cahiers du Centre Gustave Glotz”, nr 11, 2000, s. 331-345; A. Skiendziel, Wykorzystanie wizerunku bóstw jako motywu propagandowego w mennictwie cesarzowych dynastii Sewerów, „Wieki Stare i Nowe”, nr 1(6), 2009, s. 57-72; M.M. Royo Martínez, Propaganda dinástica, militar y religiosa en las monedas de Julia Domna, „Espacio, Tiempo y Forma. Serie II. Historia Antigua”, nr 30, 2017, s. 299-322; Eadem, Las emperatrices sirias y las excepcionales series monetales de Julia Domna y Julia Mamea, „Espacio Tiempo Y Forma. Serie II, Historia Antigua”, nr 32, 2019, s. 115-136; R. Bertolazzi, Julia Domna and her Divine Motherhood: A Re-examination of the Evidence from Imperial Coins, „The Classical Journal”, nr 114(4), 2019, s. 464-486; A. Smyk, Boginie powiązane z kobietami Sewerów w polityce propagandowej dynastii (studium numizmatyczne), Siedlce 2021; P.D. Conesa Navarro, A. Smyk, Goddess Venus on Julia Domna’s coins. The Political Use of the Coinage of an Augusta of the Severan Dynasty, „Historia i Świat”, nr 11, 2022, s. 175-200; P.D. Conesa Navarro, Los testimonios numismáticos de Julia Mamaea: continuidad y ruptura en la política imperial de Alejandro Severo, „Imafronte”, nr 30, 2023, s. 16-33; A. Smyk, Denar Julii Mezy z legendą VENVS VICTRIX ze zbiorów Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu, „Wieki Stare i Nowe”, nr 19, 2024 (w druku).

[4] O przemianach religijnych w omawianym okresie patrz: M. Jaczynowska, Przemiany religijne w okresie schyłku republiki rzymskiej, [w:] Świat antyczny. Stosunki społeczne, ideologia i polityka, religia. Studia ofiarowane Izie Bieżuńskiej-Małowist, red. B. Bravo, J. Kolendo, W. Lengauer, Warszawa 1988, s. 256-287; eadem, Główne etapy hellenizacji religii rzymskiej, „Przegląd Historyczny”, nr 87(2), 1996, s. 235-237.

[5] RRC nr 258/1 (Rew.: ROMA SEX·IV͡LI CAISAR).

[6] RRC nr 320/1 (Aw.: CAESAR, Rew.: L·IVLI·L·F).

[7] O przekazach źródłowych i kształtowaniu się „rzymskiej” legendy Eneasza patrz Jaczynowska, Główne etapy…, s. 231-232.

[8] O karierze polityczno-wojskowej Mariusza i konflikcie z Sullą patrz: T.J. Luce, Marius and the Mithridatic Command, „Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte”, nr 19(2), 1970, s. 161-194; B.M. Levick, Sulla’s March on Rome in 88 B.C., „ Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte”, nr 31(4), 1982, s. 503-508; C.H. Lange, F. J. Vervaet, Sulla and the Origins of the Concept of Bellum Civile, [w:] The Historiography of Late Republican Civil War, red. C.H. Lange, F.J. Vervaet, Leiden 2019, s. 17-28; Dyskusja o rzekomej reformie armii patrz: M. Faszcza, Reformy Mariusza, czyli długie trwanie historiograficznego mitu, „Res Historica”, nr 51, 2021, s. 13-42.

[9] Suet. Caes. 6.1: „Ród mej ciotki Julii po kądzieli od królów się wywodzi, po mieczu zaś z samymi bogami nieśmiertelnymi jest spokrewniony. Od Ankusa Marcjusza pochodzi ród Marcjuszów Królów, których nazwisko nosiła matka; od Wenery pochodzą Juliusze, do których rodu dom się nasz zalicza. Jest więc w krwi naszej i majestat królów, którzy najwięcej znaczą wśród ludzi, i świętość bogów, których władzy podlegają sami królowie”.

[10] M. Jaczynowska, La Genesi repubblicana del culto imperiale. Da Scipione l’ Africano a Giulio Cesare, „Athenaeum”, nr 73, 1985, s. 285-295; J. Jeličić-Radonić, Venus Victrix in the Salona Urbs Orientalis, [w:] Roma y las provincias: modelo y difusión, vol. 1, red. T. Nogales, I. Rodà, Roma 2011, s. 385; Szerzej o wzroście znaczenia Wenus i jej różnych epitetach patrz: P.D. Conesa Navarro, A. Smyk, op.cit., s. 176-179;.

[11] Na podstawie inskrypcji znalezionych w Villa Altieri (CIL VI 781, 782) można ostrożnie założyć, że być może w pobliżu stała świątynia dedykowana przez Sullę bogini Wenus Felix, lecz nie ma o niej żadnych informacji, patrz: S.B. Platner, T. Ashby, A Topographical Dictionary of Ancient Rome, London 1929, s. 552.

[12] Pompejusz po zwycięstwie nad królem Pontu Mithridatesem VI Eupatorem (O wojnach Pompejusza na Wschodzie patrz: B.C. Mcging, The Foreign Policy of Mithridates VI Eupator, King of Pontus, Leiden 1986, s. 132-167) w 55 r. przed Chr. ufundował w Rzymie świątynię dedykowaną Wenus Victrix (D.K. Hill, The Temple above Pompey’s Theater, „The Classical Journal”, nr 39(6), 1944, s. 360-365).

[13] RRC nr 426/3.

[14] RRC nr 430/1 (Aw.: S C, Rew.: P·CRASSVS·M·F).

[15] Wydaje się, że z konflitem tym należy wiązać emisje z Afryki, patrz: RRC 462/1 (Aw.: ROM͡A, M CATO PRO PR, Rew.: VICT͡RIX); O ideologicznym znaczeniu Wenus w rywalizacji Pompejusza z Cezarem patrz: S. Sansom, Pompey, Venus, and the Politics of Hesiod in Lucan’s Bellum Civile 8.456–9, „The Classical Quarterly”, nr 70(2), 2020, s. 784-791.

[16] O. Grossi, The Forum of Julius Caesar and the Temple of Venus Genetrix, „Memoirs of the American Academy in Rome”, nr 13, 1936, s. 215-220.

[17] RRC nr 458/1 (Rew.: CAESAR).

[18] RRC nr 468/1, RRC nr 468/2 (Rew.: CAESAR).

[19] RRC nr 480/4 (Aw.: CAESAR·IM P M, Rew.: L AEMILIVS BVCA); nr 480/5 (Aw.: CAESAR·IMP, Rew.: P·SEPVLLIVS MACER); nr 480/8 (Aw.: CAESAR DICT·PERPETVO, Rew.: L·BVCA); nr 480/11, nr 480/14 (Aw.: CAESAR DICT·PERPETVO, Rew.: P·SEPVLLIVS MACER); nr 480/18 (Aw.: CAESAR IMPER, Rew.: P·SEPVLLIVS MACER).

[20] RRC nr 480/3 (Aw.: CAESAR·IM͡P, Rew.: M·METTIVS); nr 480/9-480/10, nr 480/12-480/13 (Aw.: CAESAR DICT·PERPETVO, Rew.: P·SEPVLLIVS MACER); nr 480/15-480/16 (Aw.: CAESAR DICT IN PERPETVO, Rew.: C MARIDIANVS).

[21] RRC nr 480/17 (Aw.: CAESAR IMPER, Rew.: M·METTIVS).

[22] A. Antal, Venus Cult in Roman Dacia, Cluj-Napoca 2016, s. 16.

[23] RIC I(2) Augustus, nr 251 (Rew.: CAESAR DIVI F).

[24] Patrz R. Kousser, Augustan Aphrodites: The allure of Greek art in Roman visual culture, [w:] Brill’s Companion to Aphrodite, red. A.C. Smith, S. Pickup, Boston & Leiden 2010, s. 287-306.

[25] R. Schilling, Dans le sillage de Rome, Paris 1988, s. 153; O koncepcji Oktawiana dotyczącej Wenus  w sztuce wizualnej patrz: A.L. Kuttner, Dynasty and Empire in the Age of Augustus: The Case of the Boscoreale Cups, Berkeley 1995, s. 23-25; Analiza tekstów źródłowych dotyczących legendy o Romulusie patrz: P.M. Tennant, The Lupercalia and the Romulus and Remus legend, „Acta Classica”, nr 31, 1988, 81-93; A. Rodríguez Mayorgas, Romulus, Aeneas and the Cultural Memory of the Roman Republic, „Athenaeum”, nr 98(1), 2010, s. 89-109.

[26] O posągach w galerii świątyni patrz: J.W. Rich, Augustus’s Parthian Honours, the Temple of Mars Ultor and the Arch in the Forum Romanum, „Papers of the British School at Rome”, nr 66, 1998, s. 93-97; O znaczeniu kultu patrz: L. Morawiecki, The beginnings of the cult of Mars Ultor, „Zeszyty Naukowe UJ. Prace Historyczne”, nr 70, 1981, s. 29-37; O świątyni patrz: V. Győri, The Mars Ultor Coins of c. 19-16 BC, „In Gremium. Studies in History, Culture and Politics”, nr 9, 2015, s. 7-30; D. Jacobson, The Temple of Mars Ultor in Rome and the Philippeion in Olympia, „Gymnasium”, nr 127(3), 2020, s. 235-249; Dyskusja o hipotezie, że główną parą bogów czczonych w Panteonie, wybudowanym w 27 r. przed Chr. przez Agryppę (M. Vipsanius Agrippa) na Polu Marsowym byli Wenus i Mars patrz: E. Thomas, The Cult Statues of the Pantheon, „The Journal of Roman Studies”, nr 107, 2017, s. 146-212.

[27] RIC I(2) Augustus, nr 250A-250B (Rew.: CAESAR DIVI F).

[28] RIC II/1 Titus nr 1077, 1078 (Aw.: T CAESAR IMP VESPASIANVS, Rew.: TR POT VIII COS VII); nr 13-16 (Aw.: IMP TITVS CAES VESPASIAN AVG P M, Rew.: TR P VIIII IMP XIIII COS VII); nr 32-35 (Aw.: IMP TITVS CAES VESPASIAN AVG P M, Rew.: TR P VIIII IMP XIIII COS VII P P); nr 51-54 (Aw.: IMP TITVS CAES VESPASIAN AVG P M, Rew.: TR P VIIII IMP XV COS VII P P); patrz również emisje jego córki Julii (Julia Flavia) RIC II/1 Julia Titi nr 386 (Aw.: IVLIA AVGVSTA TITI AVGVSTI F, Rew.: VENVS AVG), nr 387 (Aw.: IVLIA AVGVSTA T AVG F, Rew.: VENVS AVG), nr 388 (Aw.: IVLIA AVGVSTA TITI AVGVSTI F, Rew.: VENVS AVGVST).

[29] Antal, op.cit., s. 17.

[30] RIC II Trajan, nr 801 (Rew.: IMP CAES TRAIAN AVG GER DAC P P REST CAESAR).

[31] Według Kasjusza Diona (Cass. Dio 69.4.3-5) projekt świątyni został skrytykowany przez architekta Apollodorosa z Damaszku, co miało przyczynić się do jego śmierci; S. Güven, A Vision of Imperial Unity: The Temple of Venus and Roma, „METU Journal of the Faculty of Architecture”, nr 10(1-2), 1990, s. 19-30.

[32] Potwierdzeniem utrwalenia się w mentalności społeczeństwa rzymskiego koncepcji Oktawiana może być anonimowy poemat Pervigilium Veneris, wers. 69-74: ipsa Troianos nepotes in Latinos transtulit; / ipsa Laurentem puellam coniugem nato dedit, / moxque Marti de sacello dat pudicam virginem; / Romuleas ipsa fecit cum Sabinis nuptias, / unde Ramnes et Quirites, proque prole posterum / Romuli, patrem crearet et nepotem Caesarem; cytowane za P.S. Davies, The Text of Pervigilium Veneris 74, „The Classical Quarterly”, nr 42(2), 1992, s. 575.

[33] RIC II/3(2), Hadrian, nr 2900-2901, nr 2902 (Aw.: HADRIANVS AVG COS III P P, Rew.: VENERI GENETRICI); nr 2903 (Aw.: IMP CAES HADRIANVS AVG COS III P P, Rew.: VENERI GENETRICI).

[34] RIC III/3 Faustina II, nr 1680 (Aw.: FAVSTINA AVGVSTA, Rew.: VENERI VICTRICI S C).

[35] W informacji zawartej w Fasti Triumphales o przyznanym Sulli na koniec stycznia 81 r. przed Chr., triumfie z okazji odniesienia zwycięstwa nad Mitrydatesem VI, Sulla określony został już jako Felix, patrz: Fasti Capitolini, ed. A. Degrassi, Torino 1954, s. 108; patrz także: J.P. Balsdon, Sulla Felix, „The Journal of Roman Studies”, nr 41, 1951, s. 1-10; O odbiorze społecznym przydomka Felix, używanego przez Sullę patrz: A. Eckert, Good Fortune and the Public Good: Disputing Sulla’s claim to be Felix, [w:] Institutions and Ideology in Republican Rome: Speech, Audience and Decision, red. H. van der Blom, C. Gray, C. Steel, Cambridge 2018, s. 267-282; patrz także C. Rowan, Under Divine Auspices: Divine Ideology and the Visualisation of Imperial Power in the Severan Period, Cambridge 2012, s. 12; O działaniach militarnych Sulli, patrz T. Ładoń, Obraz wojny domowej z lat 83-82 p.n.e. w Żywocie Lucjusza Korneliusza Sulli Plutarcha z Cheronei, „Argument. Biannual Philosophical Journal”, nr 7(2), 2017, s. 247-258.

[36] Wellejusz Paterkulus (Velleius Paterculus and Res Gestae Divi Augusti, ed. F.W. Shipley, Cambridge, MA 1924, 2.27.5) wskazuje, że Sulla przyjął przydomek Felix po splądrowaniu Praeneste i śmierci Mariusza Młodszego: „Wiadomo, co sądził o młodym człowieku [Mariuszu – A.S.] Sulla: dopiero po jego zgonie przybrał przydomek Szczęśliwego (Felix), miano, po które sięgnąłby całkiem słusznie, gdyby wraz z ostatecznym zwycięstwem dokonał żywota”; Patrz także App., Bell. Civ., 1.11.97; Plut., Sull, 29.

[37] App., Bell. Civ., 1.11.97: „pozłacany posąg jego na koniu z napisem: Cornelis Sulla imperator Felix”.

[38] RRC nr 381/1a (Aw.: A·MANLI·A·F·Q, Rew.: L·SVLL·FELI·DIC), nr 381/1b (Aw.: A·MANLI·A·F·Q, Rew.: L·SVLLA FELIX·DIC).

[39] Plut., Sull, 34.2: „Po tym wszystkim Sulla, zdając na zgromadzeniu ludowym sprawę ze swoich czynów, z niemniejszą dokładnością, niż czyny swego męstwa wyliczył sukcesy, które zawdzięczał łasce sprzyjającej mu Fortuny, czyli bogini szczęścia, i kazał siebie nazywać Szczęsnym; bo to właśnie oznacza łaciński wyraz ‹‹Felix››. Pisząc do Greków i prowadząc z nimi sprawy urzędowe tytułował się Epafroditos, a więc ulubieniec Afrodyty. I rzeczywiście, na pomniku zwycięstwa u nas widnieje napis: ‹‹Lucjusz Korneliusz Sulla Epafroditos››.

[40] J. Camp, M. Ierardi, J. McInerney, K. Morgan, G. Umholtz, A Trophy from the Battle of Chaironeia of 86 B. C., „American Journal of Archaeology”, 96(3), 1992, s. 443-455; A. Jarych, Tropajony jako forma autoprezentacji L. Korneliusza Sulli, „Wieki Stare i Nowe”, nr 17(22), 2022, s. 5-10.

[41] Plut., Sull. 19.5: „Na pomnikach zwycięstwa Sulla umieścił napis z imionami Aresa, Nike i Afrodyty na pamiątkę, że sukces w tej bitwie zawdzięcza sprzyjającemu mu szczęściu w nie mniejszym stopniu niż własnej sprawności i sile”.

[42] Sulla nadał imiona Faustus (F. Cornelius Sulla) i Fausta (Fausta Cornelia) bliźniętom urodzonym ok. 88 r. przed Chr., ze związku ze swoją czwartą żoną Cecylią Metellą (Caecilia Metella).

[43] App., Bell. Civ., 1.11.97: „Spotkałem też gdzieś w jakimś piśmie zdanie, że Sulla w tej uchwale nazwany został Epafrodytem – i to również wydawało mi się prawdopodobne, ponieważ był też nazywany Faustus, a imię to może być bardzo bliskie zarówno imienia Feliks, jak i Epafrodytos”.

[44] App., Bell. Civ., 1.10.93: „Sulla obawiając się o miasto wysłał naprzód czym prędzej swą jazdę, by im przeszkadzała w pochodzie,a sam podążył spiesznie z całym wojskiem i około południa rozłożył się obozem pod bramą Kollińską w okolicy świątyni Afrodyty, podczas gdy i nieprzyjaciele stali już obozem wokół miasta”

[45] RRC nr 359/1, nr 359/2 (Aw.: L·SVLLA, Rew.: IMPER ITERVM).

[46] B. Frier, Augural Symbolism in Sulla’s Invasion of 83, „Museum Notes” (American Numismatic Society), nr 13, 1967, s. 111-118.

[47] L. Morawiecki, Pontificalia Atque Auguralia Insignia and the Political Propaganda in the Coinage of the Roman Republic, „Notae Numismaticae”, nr 1, 1996, s. 37-57.

[48] Plut. Sull. 29.6: ‘ὦ Πύθιε Ἄπολλον, τὸν εὐτυχῆ Σύλλαν Κορνήλιον ἐν τοσούτοις ἀγῶσιν ἄρας λαμπρὸν καὶ μέγαν ἐνταῦθα ῥίψεις ἐπὶ θύραις τῆς πατρίδος ἀγαγών, αἴσχιστα τοῖς ἑαυτοῦ συναπολούμενον πολίταις „Apollinie Pytyjski! Ty, który Sullę Korneliusza Szczęsnego wyniosłeś już w tylu bitwach do sławy i wielkości, chyba nie na to prowadziłeś mnie tutaj, by u bram ojczystego miasta powalić na ziemię i pozwolić mu zginąć najhaniebniej wraz z jego współobywatelami”; Patrz także Emisje wybite przez jego syna Faustusa, na awersie których wyobrażono głowę bogini Diany, zaś legenda rewersu FELIX towarzyszy przedstawieniu siedzącego Sulli, przed którym klęczą władcy mauretańscy Bokchos z gałązką oliwną w ręku i Jugurta mający związane z tyłu obie ręce, RRC nr 426/1 (Aw.: FAVSTVS, Rew.: FELIX); Ikonografia ta została powtórzona przez Trajana, RIC II Trajan, nr 792 (Aw.: FAVSTVS, Rew.: IMP CAES TRAIAN AVG GER DAC P P REST FELIX); patrz także RRC nr 426/2 (Aw.: FEELIX, Rew.: FAVSTVS), gdzie na awersie ukazano głowę Herkulesa, a na rewersie Dianę powożącą rydwanem, trzymającą w ręku lituus; O interpretacji tych monet patrz A. Kluczek, L. Cornelius Sulla in the Roman Numismatic Tradition, [w:] Lucius Cornelius Sulla : history and tradition, red. D. Słapek, I. Łuć, Lublin 2013, s. 145-148); O szczególnym związku Sulli z Apollem Delfickim patrz: Jaczynowska, Główne etapy…, s. 237-238; O znaczeniu proroctw w działaniach Sulli patrz: Ph.A. Stadter, Prophecy and Fortune (τύχη) in Plutarch’s Marius and Sulla, [w:] A Man of Many Interests: Plutarch on Religion, Myth, and Magic. Essays in honour of Aurelio Pérez Jiménez, red. D.F. Leão, L. Roig Lanzillotta, Leiden 2019, s. 114-127.

[49] W 82 r. przed Chr.; Patrz także M.L. Vollenweider, Der Traum des Sulla Felix, „Schweizerische numismatische Rundschau”, nr 39, 1958-1959, s. 22-38.

[50] App., Bell. Civ., 1.11.97: „On sam wysłał bogini wieniec złoty i topór z następującym napisem: ‹‹Dary te Afrodyto, wódz Sulla ci składa w ofierze […] Z nimi cię widział we śnie kroczącą pośród żołnierzy W Marsa przybraną strój,dziarsko dzierżącą broń››.”

[51] App., Bell. Civ., 1.11.97.

[52] Plut., Sull, 34.2.

[53] Szerzej patrz A. Kluczek, Vndiqve victores: wizja rzymskiego władztwa nad światem w mennictwie złotego wieku Antoninów i doby kryzysu III wieku – studium porównawcze, Katowice 2009, s. 105-107.

[54] Przykładowo patrz: RIC II/3 Hadrian, nr 1119-1122, nr 1123-1124 (Aw.: HADRIANVS AVGVSTVS, Rew.: ROMA FELIX COS III P P).

[55] Przykładowo patrz: RIC II/3 Hadrian, nr 1416-1418 (Aw.: HADRIANVS AVG COS III P P, Rew.: ROMA FELIX).

[56] Przykładowo patrz: RIC II/3 Hadrian, nr 2886 (Aw.: HADRIANVS AVG COS III P P, Rew.: FELIX ROMA), nr 3146-3148 (Aw.: HADRIANVS AVGVSTVS P P, Rew.: ROMA FELIX); RIC II/3 Sabina, nr 3201 (Aw.: SABINA AVGVSTA, Rew.: ROMA FELIX).

[57] Tak uważają m.in. M.T. Boatwright, Hadrian and the City of Rome, Princeton 1987, s. 131, przyp. 3; S. Mols, The Cult of Roma Aeterna in Hadrian’s Politics, [w:] The Representation and Perception of Roman Imperial Power: Proceedings of the Third Workshop of the International Network Impact of Empire (Roman Empire, c. 200 B.C. – A.D. 476), Rome, March 20-23, 2002, red. L. De Blois, P. Erdkamp, O. Hekster, G. De Kleijn, S. Mols, Leiden 2003, s. 461; Emisja Hadriana przedstawiająca fasadę świątyni z dziesięciokolumnowym portykiem, lecz legenda rewersu nie zawiera imienia bogini, RIC III/3 Hadrian, nr 2409 (Aw.: HADRIANVS AVG COS III P P, Rew.: SPQR // EX S C).

[58] RIC III/3 Antoninus Pius, nr 543, 664 (Aw.: ANTONINVS AVG PIVS P P TR P COS II, Rew.: ROMAE AETERNAE S C); nr 622a-622c, 623 (Aw.: ANTONINVS AVG PIVS P P TR P COS III, Rew.: ROMAE AETERNAE S C).

[59] RIC III/3 Antoninus Pius, nr 651a- 651b, 652, 673 (Aw.: ANTONINVS AVG PIVS P P TR P COS III, Rew.: VENERI FELICI S C).

[60] Patrz liczne emisje z tym epitetem, przykładowo RIC II/3 Hadrian, nr 3138-3139 (Aw.: HADRIANVS AVGVSTVS P P, Rew.: ITALIA FELIX).

[61] RIC II/3 Hadrian, nr 2365-2366, nr 2367-2369 (Aw.: HADRIANVS AVG COS III P P, Rew.: VENERIS FELICIS); Wyłącznie w emisjach Hadriana imię bogini jest zapisane w Genetivie; W mennictwie Hadriana artybuty militarne towarzyszą przedstawieniom Wenus z legendą VENERI GENETRICI, patrz: Wiktoria, włócznia i tarcza RIC II/3 Hadrian, nr 1432 (Aw.: HADRIANVS AVG COS III P P, Rew.: VENERI GENETRICI), nr 1433 (Aw.: HADRIANVS AVGVSTVS P P, Rew.: VENERI GENETRICI) lub w wariancie, w którym dodano jeszcze kirys i hełm RIC II/3 Hadrian, nr 2900-2903 (Aw.: HADRIANVS AVG COS III P P, Rew.: VENERI GENETRICI); Na monetach Sabiny Wenus Genetrix, jedynym atrybutem bogini jest jabłko  RIC II/3 Sabina, nr 2576-2577 (Aw.: SABINA AVGVSTA, Rew.: VENERI GENETRICI), nr 2596-2599 (Aw.: SABINA AVGVSTA HADRIANI AVG P P, Rew.: VENERI GENETRICI S C), nr 2600 (Aw.: SABINA AVGVSTA, Rew.: VENERI GENETRICI S C).

[62] RIC III/3 Faustina II, nr 510 (Aw.: FAVSTINA AVG ANTONINI AVG PII FIL, Rew.: VENERI FELICI); Należy zauważyć w emisjach pośmiertnych Faustyny Starszej wybitych przez Antonina Piusa gołębiowi na rewersie towarzyszy legenda CONCORDIA, patrz: RIC III/3 Faustina I, nr 380 (Aw.: DIVA FAVSTINA, Rew.: CONCORDIA). Również emisje Faustyny Młodszej ukazują gołębia z identyczną legendą,  RIC III/3 Faustina II, nr 503Aa, nr 503Ba, nr 503C (Aw.: FAVSTINA AVG PII AVG FIL, Rew.: CONCORDIA), nr 503Ab,  nr 503Bb (Aw.: FAVSTINAE AVG ANTONINI AVG PII FIL, Rew.: CONCORDIA).

[63] RIC III/3 Faustina II, nr 731 (Aw.: FAVSTINA AVGVSTA, Rew.: VENVS FELIX); nr 1686-1687 (Aw.: FAVSTINA AVGVSTA, VENVS FELIX S C); nr 1718 (Aw.: DIVA FAVSTINA PIA, Rew.: VENVS FELIX S C).

[64] RIC III/3 Faustina II, nr 732 (Aw.: FAVSTINA AVGVSTA, Rew.: VENVS FELIX).

[65] RIC III/3 Crispina, nr 288 (Aw.: CRISPINA AVGVSTA, Rew.: VENVS FELIX); nr 673, nr 686 (Aw.: CRISPINA AVGVSTA, Rew.: VENVS FELIX S C).

[66] RIC III/3 Crispina, nr 289 (Aw.: CRISPINA AVGVSTA, Rew.: VENVS FELIX).

[67] RIC III/3 Crispina, nr 287 (Aw.: CRISPINA AVGVSTA, Rew.: VENVS FELIX).

[68] RIC IV/1 Julia Domna, nr 580, 646, 866, 887.

[69] RIC IV/1 Julia Domna, nr 580, 646.

[70] RIC IV/1 Julia Domna, nr 866, 887.

[71] RIC IV/1 Julia Domna, nr 646.

[72] RIC IV/1 Plautilla, nr 368 (Aw.: PLAVTILLA AVGVSTA, Rew.: VENVS FELIX).

[73] RIC IV/2 Aquilia Severa, nr 398 (Aw.: IVLIA AQVILIA SEVERA AVG, Rew.: VENVS FELIX S C).

[74] RIC III/3 Faustina II, nr 731 (Aw.: FAVSTINA AVGVSTA, Rew.: VENVS FELIX), nr 1686-1687, 1718 (Aw.: FAVSTINA AVGVSTA, Rew.: VENVS FELIX S C).

[75] RIC III/3 Crispina, nr 288 (Aw.: CRISPINA AVGVSTA, Rew.: VENVS FELIX); nr 673, nr 686 (Aw.: CRISPINA AVGVSTA, Rew.: VENVS FELIX S C).

[76] H. Mattingly, Coins of the Roman Empire in the British Museum. Pertinax to Elagabalus, vol. V, London 1975, s. 610, nr 438.

[77] RIC IV/2 Julia Mamaea, nr 694-703.

[78] RIC IV/2 Julia Mamaea, nr 350-353.

[79] RIC IV/2 Julia Mamaea, nr 350-353, 694-695, 697-699, 701-703.

[80] RIC IV/2 Julia Mamaea, nr 696.

[81] RIC IV/2 Julia Mamaea, nr 700.

[82] RIC IV/2 Julia Mamaea, nr 353.

[83] RIC IV/2 Julia Mamaea, nr 350-352.

[84] VENVS FELIX S C – RIC IV/2 Julia Mamaea, nr 701-703; VENERI FELICI S C – RIC IV/2 Julia Mamaea, nr 694-700.

[85] RIC IV/2 Julia Mamaea, nr 350-353, 694-697.

[86] RIC IV/2 Julia Mamaea, nr 698.

[87] RIC IV/2 Julia Mamaea, nr 699-700.

[88] RIC IV/2 Julia Mamaea, nr 701.

[89] RIC IV/2 Julia Mamaea, nr 703.

[90] RIC IV/2 Julia Mamaea, nr 702.

[91] RIC IV/1 Julia Domna, nr 580, 646, 866, 887.

[92] Plaucjan (Fulvius Plautianus) został zamordowany w styczniu 205 roku, wydaje się więc, że ostatnie emisje augusty powinny być datowane na 204 rok.

[93] RIC II/3 Sabina, nr 2576-2577 (Aw.: SABINA AVGVSTA, Rew.: VENERI GENETRICI), nr 2596-2599 (Aw.: SABINA AVGVSTA HADRIANI AVG P P, Rew.: VENERI GENETRICI S C), nr 2600-2601 (Aw.: SABINA AVGVSTA, Rew.: VENERI GENETRICI S C).

[94] RIC III/3 Faustina I, nr 333 (Aw.: FAVSTINA AVG ANTONINI AVG P P, Rew.: VENERI AVGVSTAE), nr 342 (Aw.: FAVSTINA AVGVSTA, Rew.: VENERI AVGVSTAE); nr 1081-1082 (Aw.: FAVSTINA AVG ANTONINI AVG PII P P, Rew.: VENERI AVGVSTAE S C).

[95] RIC III/3 Faustina I, nr nr 1097 (Aw.: FAVSTINA AVG ANTONINI AVG PII P P , Rew.: VENERI).

[96] RIC III/3 Faustina II, nr 514 (Aw.: FAVSTINAE AVG PII AVG FIL, Rew.: VENVS)

[97] RIC III/3 Lucilla, nr 1768 (Aw.: LVCILLAE AVGVSTAE, Rew.: VENVS S C), nr 1769-1770 (Aw.: LVCILLAE AVG ANTONINI AVG F, Rew.: VENVS S C).

[98] RIC III/3 Crispina, nr 286A-286B (Aw.: CRISPINA AVGVSTA, Rew. VENVS), nr 684 (Aw.: CRISPINA AVGVSTA, Rew.: VENVS S C).

[99] RIC III/3 Faustina II, nr 511a (Aw.: FAVSTINAE AVG PII AVG FIL, Rew.: VENERI GENETRICI), nr 511b (Aw.: FAVSTINA AVGVSTA PII AVG FIL , Rew.: VENERI GENETRICI).

[100] RIC III/3 Faustina II, nr 513Aa-513Ab, 513C (Aw.: FAVSTINA AVGVSTA AVG PII FIL, Rew.: VENVS), nr 513B, 513D (Aw.: FAVSTINA AVG PII AVG FIL, Rew.: VENVS), nr 1387a (Aw.: FAVSTINA AVG PII AVG FIL,Rew.: VENVS S C), nr 1387b, 1408 (Aw.: FAVSTINA AVG ANTONINI AVG PII F, Rew.: VENVS S C), nr 1410A-1410B (Aw.: FAVSTINAE AVG PII AVG FIL, Rew.: VENVS S C), nr 1410C (Aw.: FAVSTINA AVG ANTONINI AVG PII F, Rew.: VENVS S C); nr 724-730 (Aw.: FAVSTINA AVGVSTA , Rew.: VENVS), nr 1683-1684 (Aw.: FAVSTINA AVGVSTA , Rew.: VENVS S C).

[101] RIC III/3 Lucilla, nr 783-784 (Aw.: LVCILLAE AVG ANTONINI AVG F, Rew.: VENVS), nr 785 (Aw.: LVCILLA AVGVSTA, Rew.: VENVS), nr 1763-1764, 1767 (Aw.: LVCILLAE AVG ANTONINI AVG F, Rew.: VENVS S C), nr 1765-1766, 1768 (Aw.: LVCILLAE AVGVSTAE, Rew.: VENVS S C)

[102] RIC III/3 Crispina, nr 685(Aw.: CRISPINA AVGVSTA, Rew.: VENVS S C)

[103] RIC III/3 Lucius Verus, nr 1499 (Aw.: DIVVS VERVS, Rew.: VENVS S C)

[104] RIC IV/1 Septimius Severus, nr 138 (Aw.: L SEPT SEV AVG IMP XI PART MAX, Rew.: PROFECT AVGG FEL), nr 165A-165C (Aw.: SEVERVS AVG PART MAX, Rew.: PROFECT AVGG FEL).

[105] RIC IV/1 Septimius Severus, nr 159, 175, 181A-181C, 263; patrz także z legendą rewersu SAECVLI FELICITAS – RIC IV/1 Septimius Severus, nr 293B, 327, 513, RIC IV/1 Julia Domna, nr 577; oraz SAEC FELICIT – RIC IV/1 Septimius Severus, nr 360, 416-418.

[106] RIC IV/1 Septimius Severus, nr 353-354, 372-376.

[107] RIC IV/1 Septimius Severus, nr 262, 331; RIC IV/1 Julia Domna, nr 592.

[108] RIC IV/1 Septimius Severus, nr 98.

[109] RIC IV/1 Septimius Severus, nr 315; RIC IV/1 Julia Domna, nr 552-554; Patrz także emisje z legendą FELICITAS AVGG, Sewera (RIC IV/1 Septimius Severus, nr 261), Domny (RIC IV/1 Julia Domna, nr 591), ale także Karakalli (RIC IV/1 Caracalla, nr 18, 34-35, 127, 339a-339b, 348) i Gety (RIC IV/1 Geta, nr 8, 29).

[110] RIC IV/1 Septimius Severus, nr 155A, 155B, 155C, 174, 178AA, 178AB, 250-252;  RIC IV/1 Julia Domna, nr 539A-539B; 540-541; RIC IV/1 Caracalla, nr 32a-32b, 122; RIC IV/1 Geta, nr 5; Szczegółowa naliza problemu, patrz: K. Balbuza, Concordia, aeternitas Imperii…, s. 61-84.

[111] RIC IV/1 Septimius Severus, nr 312.

[112] RIC IV/1 Julia Domna, nr 547.

[113] RIC IV/1 Caracalla, nr 123, 124A, 124B

[114] Hdn. 3.10.1-2, 3.10.5; Cass. Dio 77.1.1-2; HA, Sev. 14.8; K. Balbuza, Triumfator. Triumf i ideologia zwycięstwa w starożytnym Rzymie epoki Cesarstwa, Poznań 2005, s. 130-132; A. Kluczek, Roma triumphans i Parthia capta na Łuku Septymiusza Sewera w Rzymie, „Studia Europaea Gnesnensia”, nr 6, 2012, s. 193-199; R.G. Fernández, P.D. Conesa Navarro, Fuluia Plautilla, sponsa Antonini Augusti et iam Augusta nuncupata. Política dinástica del emperador Septimio Severo, „Latomus”, nr 77(3), 2018, s. 676-689.

[115] RIC IV/1 Septimius Severus, nr 257 (Aw.: SEVERVS PIVS AVG, Rew.: COS III LVDOS SAECVL FEC); Szerzej patrz: J. Rantala, The Ludi Saeculares of Septimius Severus. The Ideologies of a New Roman Empire, London & New York 2017; J. Rossiter, B. Brothers, Dio, Severus, and the Ludi Saeculares of 204 CE, [w:] The Intellectual Climate of Cassius Dio, red. A. Kemezis, C. Bailey, B. Polettis, Leiden 2022, s. 481-499.

[116] Hdn. 3.10.8-3.12.12; Cass. Dio 77.2.5-77.4.5; HA, Sev. 14.5-8; B. Levick, Julia Domna…, s. 74-81; M. Saavedra-Guerrero, Septimio Severo, Julia Domna y Plauciano: El juego de la traición en la domus aurea, „Gerión”, nr 27(1), 2009, s. 251-261; D. Okoń, Iulia Augusta mater…, s. 11-12; A. Scott, Cassius Dio on Septimius Severus’ decennalia and ludi saeculares, „Histos”, nr 11, 2017, s. 154-161; R. Bertolazzi, Julia Domna…, s. 471-477.

[117] 204 rok sugeruje A.L. Morelli, Madre di uomini e di dèi. La rappresentazione della maternità attraversola documentazione numismastica di época romana, Bologna 2009, s. 132.

[118] RIC IV/2 Julia Maesa, nr 270-273 (Aw.: IVLIA MAESA AVG, Rew.: SAECVLI FELICITAS); RIC IV/2 Julia Soaemias, nr 239 (Aw.: IVLIA SOAEMIAS AVG, Rew.: SAECVLI FELICITAS).

[119] RIC IV/2 Julia Maesa, nr 274 (Aw.: IVLIA MAESA AVG, Rew.: TEMPORVM FEL); RIC IV/2 Julia Paula, nr 217 (Aw.: IVLIA PAVLA AVG, Rew.: FELICIT TEMPOR).

[120] RIC IV/2 Julia Maesa, nr 409 (Aw.: IVLIA MAESA AVGVSTA, Rew.: AEQVITAS PVBLICA); RIC IV/2 Julia Paula, nr 209, 378 (Aw.: IVLIA PAVLA AVGVSTA, Rew.: AEQVITAS PVBLICA).

[121] RIC IV/2 Julia Paula, nr 214 (Aw.: IVLIA PAVLA AVG, Rew.: CONCORDIA).

[122] RIC IV/2 Julia Paula, nr 215 (Aw.: IVLIA PAVLA AVG, Rew.: CONCORDIA AETERNA), nr 386 (Aw.: IVLIA PAVLA AVG, Rew.: CONCORDIA AETERNA S C).

[123] RIC IV/2 Julia Paula, nr 219 (Aw.: IVLIA PAVLA AVG, Rew.: IVNO CONSERVATRIX); RIC IV/2 Julia Maesa, nr 253-256 (Aw.: IVLIA MAESA AVG, Rew.: IVNO); nr 412, 413 (Aw.: IVLIA MAESA AVG, Rew.: IVNO S C); nr 257, 258 (Aw.: IVLIA MAESA AVG, Rew.: IVNO CONSERVATRIX); nr 259 (Aw.: IVLIA MAESA AVG, Rew.: IVNO REGI), nr 260 (Aw.: IVLIA MAESA AVG, Rew.: IVNO REGINA); RIC IV/2 Julia Soaemias, nr 235 (Aw.: IVLIA SOAEMIAS AVG, Rew.: IVNO); nr 236, 237 (Aw.: IVLIA SOAEMIAS AVGVSTA, Rew.: IVNO REGINA).

[124] RIC IV/2 Julia Paula, nr 224 (Aw.: IVLIA PAVLA AVG, Rew.: VESTA); RIC IV/2 Julia Maesa, nr 276 (Aw.: IVLIA MAESA AVG, Rew.: VESTA); RIC IV/2 Julia Soaemias, nr 246-248 (Aw.: IVLIA SOAEMIAS AVGVSTA, Rew.: VESTA).

[125] RIC IV/2 Julia Maesa, nr 275.

[126] RIC IV/2 Julia Paula, nr 223.

[127] RIC IV/2 Julia Paula, nr 222.

[128] Hdn. 5.5.5-6; 5.8. 1-10; HA, Elag. 1.6.6-7; 16.5-17.3; Cass. Dio 80.15.4; 80.19.1-20.23; M. Icks, Heliogabalus, a Monster on the Roman Throne: The Literary Construction of a 'Bad’ Emperor, [w:] Kakos: Badness and Anti-value in Classical Antiquity, red. I. Sluiter, R. Rosen, Leiden & Boston 2008, s. 477-488; A. Kemezis, The Fall of Elagabalus as Literary Narrative and Political Reality: A Reconsideration, „Historia: Zeitschrift Für Alte Geschichte”, nr 65(3), 2016, s. 348-390; A. Scott, Emperors and Usurpers An Historical Commentary on Cassius Dio’s Roman History, Books 79(78)-80(80) (a.d. 217-229), Oxford 2018, s. 129-130, 135-137. K. Królczyk, Hic finis Antoninorum nomini in re publica fuit. Assassination of Emperor Elagabalus and Condemnation of His Memory, „Res Historica”, nr 48, 2019, s. 37-54.

[129] Według Kasiusza Diona (80.9.3) oburzenie miał wywołać związek Heliogabala z westalką Julią Akwilią. Cesarz miał uzasadnić ten związek chęcią spłodzenia dzieci, które będą potomstwem najwyższej kapłanki i najwyższego kapłana, patrz D. Okoń, Reforma religijna cesarza Heliogabala a jego małżeństwa, [w:] Społeczeństwo i religia w świecie antycznym, red. S. Olszaniec, P. Wojciechowski, Toruń 2010, s. 281-287; M. Icks, The Crimes of Elagabalus: the Life and Legacy of Rome’s Decadent Boy Emperor, Cambridge, MA 2012, s. 33; patrz również emisje z przedstawieniem bogini Westy na rewersie, RIC IV/2 Aquilia Severa, nr 231 (Aw.: IVLIA AQVILIA SEVERA AVG, Rew.: VESTA).

[130] RIC IV/2 Elagabalus, nr 46b, 46d, 47-51 (Aw.: IMP ANTONINVS PIVS AVG, Rew.: P M TR P IIII COS III P P), nr 52-53 (Aw.: IMP ANTONINVS PIVS AVG, Rew.: P M TR P V COS IIII P P).

[131] RIC IV/2 Aquilia Severa, nr 228 (Aw.: IVLIA AQVILIA SEVERA AVG, Rew.: CONCORDIA).

[132] P.D. Conesa Navarro, Julia Maesa y Julia Soemias en la corte de Heliogábalo: el poder femenino de la Domus Severiana, „Studia Historica. Historia Antigua”, nr 37, 2019, s. 185-223.

[133] RIC IV/2 Julia Soaemias, nr 240-245, 402-408.

[134] RIC IV/2 Aquilia Severa, nr 230.

[135] RIC IV/1 Julia Domna, nr 646.

[136] RIC IV/2 Aquilia Severa, nr 398 (Aw.: IVLIA AQVILIA SEVERA AVG, Rew.: VENVS FELIX S C); BMC V, nr 438 (Aw.: IVLIA AQVILIA SEVERA AVG, Rew.: [VEN]ERI FELICI S C).

[137] RIC III/3 Faustina II, nr 731, 1686-1687; RIC III/3 Crispina, nr 288, 673, 686.

[138] Gwiazda jako atrybucja Wenus umieszczana była na rewersach monet wybitych przez Septymiusza Sewera, patrz RIC IV/1 Julia Domna, nr 604, 605 (Aw.: IVLIA AVGVSTA, Rew.: VENVS CAELESTIS).

[139] BMC V, nr 438.

[140] Wprawdzie dziecko ukazane jest na monetach Faustyny Młodszej, lecz w drugiej ręcę Wenus trzyma jabłko, patrz: RIC III/3 Faustina II, nr 1386A, 1386B, 1407 (Aw.: FAVSTINAE AVG PII AVG FIL, Rew.: VENERI GENETRICI S C).

[141] RIC IV/1 Julia Domna, nr 592a, 592b, 605Ba, 605Bb (Aw.: IVLIA PIA FELIX AVG, Rew.: VENVS GENETRIX S C).

[142] RIC IV/2 Severus Alexander, nr 317, 661 (Aw.: IMP SEV ALEXAND AVG IVLIA MAMAEA AVG MATER AVG, Rew.: FELICITAS TEMPORA).

[143] RIC IV/2 Julia Mamaea, nr 348 (Aw.: IVLIA MAMAEA AVG, Rew.: SAECVLI FELICITAS); RIC IV/2 Orbiana, nr 325 (Aw.: SALL BARBIA ORBIANA AVG, Rew.: SAECVLI FELICITAS).

[144] RIC IV/2 Julia Mamaea, nr 334-339 (Aw.: IVLIA MAMAEA AVG, Rew.: FELICITAS PVBLICA).

[145] RIC IV/2 Orbiana, nr 657 (Aw.: SALL BARBIA ORBIANA AVG, Rew.: CONCORDIA AVGVSTORVM S C), nr 658 (Aw.: SALL BARBIA ORBIANA AVG, Rew.: CONCORDIA AVGVSTORVM).

[146] RIC IV/2 Julia Mamaea, nr 340 (Aw.: IVLIA MAMAEA AVG, Rew.: IVNO); nr 341 (Aw.: IVLIA MAMAEA AVG, Rew.: IVNO AVGVSTAE); nr 342-344 (Aw.: IVLIA MAMAEA AVG, Rew.: IVNO CONSERVATRIX)

[147] RIC IV/2 Julia Mamaea, nr 359-364 (Aw.: IVLIA MAMAEA AVG, Rew.: VESTA).

[148] Hdn. 6.1.3; C. Rowan, Becoming Jupiter: Severus Alexander, The Temple of Jupiter Ultor, and Jovian Iconography on Roman Imperial Coinage, „American Journal of Numismatics”, nr 21, 2009, s. 123-150; C. Rowan, Under Divine Auspices…, s. 223-233.

[149] patrz C. Rowan, The public image , s. 272: “It is in the conflicting numismatic images of Julia Soaemias and Julia Maesa that we see the most radical points of difference. While Maesa’s coinage as represented in the hoard sample proclaims values appropriate for a Roman matron, the coinage of her daughter Julia Soaemias has an almost exclusive focus on Venus Caelestis, a type never seen before or after on imperial coinage. The reasons behind these conflicting images may never be understood fully, but this, more than any other point in the Severan period, suggests the potential for some individuality in the numismatic representation of imperial women. Whether through official intention, or through a more organic knowledge of the activities and characters of these women, or for some other reason, Mamaea and her daughter present radically different public images, and one must imagine that this was a contributing factor in Soaemias’s death and Maesa’s survival”.

[150] RIC IV/2 Julia Mamaea, nr 354-356 (Aw.: IVLIA MAMAEA AVG, Rew.: VENVS GENETRIX); RIC IV/2 Orbiana, nr 326-327 (Aw.: SALL BARBIA ORBIANA AVG, Rew.: VENVS GENETRIX).

[151] RIC IV/2 Julia Mamaea, nr 357, 358  (Aw.: IVLIA MAMAEA AVG, Rew.: VENVS VICTRIX)

[152] Patrz przykładowo RIC IV/1 Septimius Severus, nr 65 (Aw. L SEPT SEV PERT AVG IMP VII:, Rew.: DIVI M PII F P M TR P III COS II P P).

[153] K. Maksymiuk, Przydomki Julii Domny na monetach, „Wiadomości Numizmatyczne”, nr 1-2, 1998, s. 49-58 P.D. Conesa Navarro, La maternidad como instrumento de propaganda dinástica: el caso de Iulia Domna, [w:] Género y mujeres en el Mediterráneo Antiguo. Iconografías y Literaturas, red. P.D. Conesa Navarro, R. Gualda Bernal, J.J. Martínez García, Murcia 2019, s. 91-116; Idem, Faustina la Menor y Julia Domna como matres castrorum. Dos mujeres al servicio de la propaganda imperial de las dinastías Antonina y Severa, „Lucentum”, nr 38, 2019, s. 281-299.

[154] RIC IV/1 Julia Domna, nr 646 (Aw.: IVLIA AVGVSTA, Rew.: VENVS FELIX).

[155] RIC IV/1 Julia Domna, nr 630-631 (Aw.: IVLIA DOMNA AVG, Rew.: VENER VICT).

[156] RIC IV/1 Julia Domna, nr 605 (Aw.: IVLIA AVGVSTA, Rew.: VENVS CAELESTIS).

[157] RIC III/3 Faustina II, nr 731 (Aw.: FAVSTINA AVGVSTA, Rew.: VENVS FELIX), nr 1686-1687, 1718 (Aw.: FAVSTINA AVGVSTA, Rew.: VENVS FELIX S C).

[158] RIC III/3 Crispina, nr 288 (Aw.: CRISPINA AVGVSTA, Rew.: VENVS FELIX); nr 673, nr 686 (Aw.: CRISPINA AVGVSTA, Rew.: VENVS FELIX S C).

[159] RIC IV/2 Aquilia Severa, nr 398 (Aw.: IVLIA AQVILIA SEVERA AVG, Rew.: VENVS FELIX S C).

[160] Przykładowo patrz: RIC III/3 Faustina II, nr 512Ba (Aw.: AVSTINAE AVG PII AVG FIL, Rew.: VENERI GENETRICI), stojąca Wenus trzyma w rękach jabłko i dziecko; RIC IV/1 Julia Domna, nr 605Ba (Aw.: IVLIA PIA FELIX AVG, Rew.: VENVS GENETRIX S C), siedząca Wenus trzymająca w lewej ręce sceptr, prawą wyciąga w kierunku dziecka.

[161] Patrz RIC IV/2 Julia Soaemias, nr 243 (Aw.: IVLIA SOAEMIAS AVG , Rew.: VENVS CAELESTIS).

[162] Patrz RIC IV/2 Julia Soaemias, nr 241 (Aw.: IVLIA SOAEMIAS AVG, Rew.: VENVS CAELESTIS).

[163] RIC IV/1 Julia Domna, nr 646 (Aw.: IVLIA AVGVSTA, Rew.: VENVS FELIX).