„Edeljude” i cudowne ocalenie — przypadek bliskiej relacji Adolfa Hitlera z żydowskim lekarzem Eduardem Blochem (1872-1945)
- Wojciech Paszyński
- Oryginalna wersja cyfrowa 2.01.2021
- Wersja drukowana 5.11.2021
- DOI: 10.36121/RRH.PASZYNSKI.19.2021
Wprowadzenie
Niecodzienne powiązania „architekta” i „wodza” III Rzeszy niejednokrotnie wzbudzały zdumienie, stając się źródłem wielu kontrowersyjnych teorii. Powstały już prace o Żydach[1] w nazistowskiej armii[2] czy ówczesnym establishmencie, niektórzy upierali się nawet przy żydowskich korzeniach Führera[3]. Zdaje się, że biografia dyktatora, okrzykniętego największym antysemitą w dziejach, niejeden jeszcze skrywa sekret.
Jakie jednak relacje łączyły doktora Eduarda Blocha z twórcą efemerycznego „aryjskiego” imperium? W jaki sposób ten skromny prowincjonalny lekarz zdobył uznanie, a nawet wdzięczność Hitlera? Czy źródeł antysemityzmu „wodza” Niemiec należy szukać w tragicznych okolicznościach związanych z tą znajomością? Chociaż nie poznamy w pełni zadawalających odpowiedzi, odsłonięte tu fakty stanowią niewątpliwie intrygującą, a prawie zupełnie zapomnianą część życiorysu najsłynniejszego europejskiego dyktatora[4].
Edeljude oznacza w języku niemieckim „szlachetny Żyd”. Moim celem jest przybliżenie losów lekarza, który otrzymał ten zaszczytny tytuł w „czasach pogardy”.
Lekarz z Linzu
Eduard Bloch (1872–1945)[5], tak nazywał się bohater naszej historii, pochodził z rodziny żydowskiej wywodzącej się z Czech, znajdujących się wówczas pod panowaniem austriackim (Austro-Węgry)[6]. Również jego dziadek wyróżniony został honorowym tytułem. W zamku Frauenberg sprawował on bowiem godność Hofjude (niem. „nadworny Żyd”) na dworze książąt Schwarzenbergów, zajmując się jakoby finansami księstwa[7].
Ukończywszy studia medyczne na praskim uniwersytecie (1899)[8], Eduard Bloch przeniesie się następnie do Linzu (1900), największego miasta górnej Austrii, z którym zwiąże swoje życie[9]. Pierwotnie ma ambicje naukowe, które jednak ostatecznie porzuca, poświęcając się praktyce lekarskiej[10]. Służbę wojskową podczas I wojny światowej odbywa w linckim szpitalu rezerwy[11]. Jest aktywnym członkiem miejscowej żydowskiej społeczności[12], której staraniem już ćwierć wieku wcześniej wybudowana zostaje w Linzu pierwsza synagoga (1877)[13].
Jako lekarz, Bloch cieszył się wielką popularnością pacjentów, stając się z czasem znaną osobistością miasta. Szacunek mieszkańców zawdzięczał niezwykłemu zaangażowaniu w leczenie oraz niskim honorariom liczonym za wizyty, stąd inny przydomek – „lekarza ubogich”[14].
W 1902 roku trzydziestoletni wówczas Eduard Bloch poślubił Lilli Kafkę, pochodzącą z zamożnej żydowskiej burżuazji[15]. Było to małżeństwo z miłości, zawarte dzięki zabiegom postępowej babki narzeczonej, ale wbrew woli jej matki[16]. W świetle ówczesnych standardów nosiło ono znamiona mezaliansu. Owocem miłości małżonków była jedyna córką Gertruda, pieszczotliwie zwana Trude (ur. 1903)[17]. Pomimo wielkiej pobożności, Blochowie wychowują córkę w duchu liberalnym. Po młodzieńczych fascynacjach „antropozofią”[18], które w pełni nie opuszczą ją nigdy[19], Trude zostaje gorliwą chrześcijanką. Żydem-chrześcijaninem formalnie był również jej przyszły małżonek, Franz Kren, który jednak deklarował się jako ateista[20].
Blochowie byli popularną rodziną cieszącą się wielkim szacunkiem i sympatią mieszkańców Linzu, bez względu na pochodzenie etniczne i wyznawaną religię. Aczkolwiek Bloch byłby tylko nieznaną nikomu figurą — skromnym, prowincjonalnym lekarzem, gdyby nie pewne zrządzenie losu, które zetknęło go z prawdopodobnie najbardziej znaną postacią historyczną pierwszej połowy XX wieku, Adolfem Hitlerem.
Lekarz rodziny Hitlerów
Jako lekarz państwa Hitlerów[21], Bloch był częstym gościem w domu rodzinnym przyszłego Führera[22]. Adolf Hitler pochodził z prowincjonalnej rodziny urzędniczej[23]. Rodzina nie była szczególnie zamożna, ale Hitlerom niczego nie brakowało[24]. Matka Adolfa, Klara Hitler (de domo Pölzl), dużo młodsza od męża, była trzecią małżonką urzędnika celnego Aloisa Hitlera (zm. 1903), który miał już potomstwo z poprzednią, zmarłą żoną. Bloch zapamiętał młodego Hitlera jako młodzieńca bladego, nieśmiałego i niezwykle wrażliwego, bardzo związanego ze swoją matką. Ojciec przyszłego dyktatora, człowiek gwałtowny i porywczy, był przeciwny planom Adolfa, marzącego o karierze artysty-malarza, stąd w ich relacje wpisywał się nieustanny konflikt. Jedynie matka konsekwentnie wspierała swojego ukochanego syna[25].
W styczniu 1907 roku Frau Klara Hitler zaczęła odczuwać dokuczliwe bóle w piersi. Szukając pomocy, cierpiąca kobieta trafia do gabinetu doktora Blocha. Lekarz zdiagnozował u chorej nowotwór piersi, o czym na początku powiadomił tylko jej rodzinę[26]. W późniejszym wywiadzie dla amerykańskiego czasopisma „Collier’s Illustrated Weekly” Bloch opisze reakcję Adolfa: „Był wstrząśnięty. Jego pociągłą, bladą twarz wykrzywił grymas. Po policzkach popłynęły łzy […] uświadomiłem sobie, że matkę i syna łączyła niezwykła miłość”[27].
Klara Hitler wyraża zgodę na operację, która kończy się pomyślnie, jednak kilka miesięcy później pojawiają się przerzuty. Sytuacja staje się beznadziejna. Nie bacząc na to, Bloch z pełnym cierpliwości oddaniem opiekował się chorą aż do ostatnich chwil jej życia w grudniu 1907 roku[28].
Szlachetna postawa Blocha zapewniła mu dozgonną wdzięczność Hitlera. Przy tej okazji przyszły „wódz” Niemiec i austriacki lekarz spotykają się po raz ostatni. W 1908 roku Hitler opuści bowiem Linz i podąży za swoim przeznaczeniem[29].
Pierwszy Żyd Rzeszy. Międzywojenne losy Blocha
W latach 20. i przez większość lat 30. XX w. Bloch prowadzi raczej spokojną egzystencję prowincjonalnego lekarza. Wieści płynące z Niemiec nie nastrajają jednak optymistycznie członków miejscowej diaspory żydowskiej. Po przyłączeniu Austrii, sytuacja Żydów znacznie się pogarsza i zaczynają oni podzielać losy współwyznawców z Niemiec.
Dwunastego marca 1938 roku, tuż po dokonanym Anschlussie (niem. der Anschluß Österreichs – „przyłączenie Austrii”), Hitler triumfalnie wkracza do rodzinnego Linz, radośnie witany przez rozentuzjazmowaną ludność. Także i w tych podniosłych chwilach nie zapomniał szlachetnego lekarza. „Proszę mi powiedzieć, czy mój stary, poczciwy dr Bloch żyje jeszcze?” — pytał z przejęciem linzkiego hofrata Adolfa Eigla, po czym dodał — „Tak, gdyby wszyscy Żydzi byli tacy, nie byłoby antysemityzmu”[30].
Do spotkania dyktatora i lekarza z oczywistych względów nie dochodzi, jednak na osobiste polecenie Hitlera Gestapo (niem. Geheime Staatspolizei – Tajna Policja Państwowa) otrzymało odpowiednie dyrektywy, by roztoczyć opiekę nad linzkim lekarzem. Bloch uzyskał specjalny status, w praktyce gwarantujący mu nietykalność[31].
W tych trudnych dla Żydów czasach, doktor Bloch nadal prowadzi praktykę lekarską, choć na skutek przesiedleń, emigracji i samobójstw Żydów, oraz strachu „Aryjczyków”, liczba pacjentów drastycznie się zmniejsza[32]. Dzięki uprzywilejowanej pozycji Edeljude, rodzina Blocha może wieść jeszcze w miarę normalną egzystencję, choć majątki jego przyjaciół i krewnych zostają poddane tzw. „aryzacji”; de facto ma miejsce zawłaszczenie mienia żydowskiego przez państwo i scedowanie go na rzecz „czystej krwi” Niemców[33].
Powróćmy jednak na chwilę do pierwszej po latach wizyty byłego pacjenta Blocha w rodzinnych stronach. W niedzielę 13 marca, na cmentarzu w Leonding, w pobliżu Linzu, wykonano wówczas znamienne zdjęcie, Hitlera modlącego się przy grobie rodziców. Było ono szeroko rozpowszechniane w postaci pocztówek, przyczyniając się do rozwoju kultu „wodza”[34]. Stworzono nawet „Dzień Matki Niemieckiej”, obchodzony w dniu urodzin Klary Hitler (12 sierpnia)[35]. Führer chciał w ten sposób unieśmiertelnić swoją ukochaną matkę.
Emigracja. Ucieczka z „aryjskiej” Rzeszy
Wasza Ekscelencjo,
Zanim przekroczę granicę, chciałbym wyrazić wdzięczność za otoczenie mnie opieką. W materialnym niedostatku opuszczam teraz miasto [Linz], gdzie mieszkałem przez czterdzieści jeden lat; ale wyjeżdżam w przekonaniu, że przeżyłem je zgodnie z najdokładniejszym wypełnieniem moich obowiązków. W wieku sześćdziesięciu dziewięciu lat, od nowa zacznę moje życie w dziwnym kraju [USA], gdzie moja córka [Trude Kren] ciężko pracuje, pragnąc zapewnić byt swojej rodzinie.
Z wyrazami szacunku,
Eduard Bloch [Ostatni list do Hitlera][36]
Pomimo wyjątkowej pozycji Edeljude, Austria pod panowaniem nazistów nie była krajem, w którym jakikolwiek Żyd czułby się dobrze. Tuż po kampanii wrześniowej Blochowie podejmują wreszcie decyzję o udaniu się na emigrację. W 1940 roku pozwolono Blochowi i jego żonie wyjechać do Stanów Zjednoczonych. Nie obyło się jednak bez perypetii i zawirowań podczas podróży[37]. Pierwotnie małżonkowie zakładali dłuższą, ale jak się wydawało bezpieczniejszą drogę przez kraje sojusznicze III Rzeszy — Związek Sowiecki i Japonię, w tym celu uzyskując między innymi wizę mandżurską. Ostatecznie Blochowie wypływają do Nowego Jorku z Portugalii. Na miejscu oczekiwała już ich córka, zięć oraz wnuki[38]. Doktor Bloch wkrótce złoży podanie o obywatelstwo amerykańskie[39].
Kiedy wychodzą na jaw jego powiązania z rodziną Hitlera, Bloch staje się obiektem zainteresowania mediów i udziela wywiadu dla „Collier’s Illustrated Weekly”[40]. Amerykańską opinią publiczną wstrząsnęła jednak pozytywna charakterystyka młodego Hitlera, gdyż propaganda antyniemiecka działała już wówczas pełną parą, czyniąc Führera ucieleśnieniem wszelkiego zła.
Na Blocha zwróci również uwagę wywiad amerykański. W 1943 roku lekarz był przesłuchiwany przez Office of Strategic Services (OSS — poprzedniczka CIA) w celu uzyskania informacji o dzieciństwie Hitlera[41]. Jednak zebrane wiadomości rozczarowały rozmawiającego z nim psychologa Waltera C. Langera, gdyż Bloch nieodmiennie opisywał młodego Adolfa w bardzo ciepłych i serdecznych słowach, przedstawiając go jako sympatycznego chłopca o nienagannych manierach, kochającego matkę ponad wszystko na świecie[42]. Zajmowane stanowisko stało się nawet powodem pogorszenia relacji rodzinnych z jego wnukiem[43], który nienawidził Hitlera z całej duszy[44].
Blochowi nie będzie dane długo cieszyć się życiem w Ameryce. Inaczej niż jego żonie, która nauczyła się języka angielskiego, wtapiając się w społeczność nowojorską[45]. Ameryka stała się dla niej drugą ojczyzną, a jej wnuki i prawnuki są już Amerykanami, odciętymi od europejskich korzeni. Bloch zmarł na raka żołądka 1 czerwca 1945 roku w wieku 73 lat, niecały miesiąc po śmierci Hitlera. Spoczywa na żydowskim cmentarzu w Nowym Jorku[46].
Bloch a antysemityzm Hitlera
Należy podkreślić, że Eduard Bloch nie był jedynym Edeljude. Termin ten był w powszechnym użyciu i prawie każda rodzina niemiecka miała swojego „szlachetnego Żyda”. Aczkolwiek w związku z nasileniem prześladowań antysemickich większość z nich bała się utrzymywać relacje ze swoimi żydowskimi przyjaciółmi[47]. Najbardziej szokujący był jednak ujawniony później fakt o innych „semickich” powiązaniach Hitlera. Otóż w czasie, gdy jako mieszkaniec wiedeńskiego przytułku ledwo wiązał koniec z końcem[48], według niektórych źródeł, utrzymywał relacje niemal wyłącznie z Żydami[49]. To właśnie oni pośredniczyli w handlu jego obrazami i pocztówkami, a Hitler ponoć nie krył uznania dla ich odwagi wobec ryzykowanych operacji finansowych[50]. Fakt ten był starannie tuszowany przez nazistowską propagandę, a Gestapo wyszukiwało później i bezprawnie odbierało te wysoko wówczas szacowane dzieła sztuki z rąk żydowskich handlarzy[51]. Może właśnie dlatego dobroczyńcy Hitlera z okresu wiedeńskiego, Morgensternowie, nie zostali objęci odpowiednią ochroną i zginęli podczas wojny[52].
W swojej książce Wiedeń Hitlera (1996)[53], Brigitte Hamann próbuje wyjaśnić przyczyny antysemityzmu Hitlera, zaś w pracy Szlachetny Żyd Hitlera (2008)[54] obala ryzykowną i częstokroć dyskutowaną tezę Rudolpha Biniona, że jego prawdziwym powodem był żydowski lekarz Bloch[55].
Korzeni antysemityzmu Hitlera należy szukać raczej w klimacie epoki — literaturze „naukowej”, publicystyce — od poważnych opracowań o ambicjach naukowych po pisma ulotne. Wreszcie, poza kwestiami politycznymi, nie można wykluczyć tu wątków biograficznych, osobistych urazów. Nie ma tutaj prostej i jednoznacznej odpowiedzi.
Zakończenie
„Cudowne ocalenie Domu Brandenburskiego”, znane z czasów Fryderyka Wielkiego (1712–1786) nie powtórzyło się. Hitler popełnił samobójstwo, a III Rzesza uległa unicestwieniu[56]. Niemcy podpisały bezwarunkową kapitulacją i zostały podzielone na okupacyjne strefy wpływów, a potem przez ten kraj przebiegała żelazna kurtyna, która na pół wieku podzieliła Europę. Cud „Domu Judejskiego” stał się natomiast udziałem Blochów, których potomkowie znaleźli za oceanem nowy dom stając się częścią wpływowej nowojorskiej diaspory żydowskiej.
Jako lekarz, Eduard Bloch dawał świadectwo bezinteresownej służby drugiemu człowiekowi, wypływającej z autentycznego powołania, a nie z pobudek niższych — jak rządza sławy czy zysku. Wyróżniał się wielką empatią, poświęceniem i bezinteresownością, szacunkiem do każdego człowieka, bez względu na jego pozycję materialną czy społeczną. Jego postawa zdobyła mu szacunek i uznanie, nawet najzagorzalszych antysemitów, z Adolfem Hitlerem na czele. Leczył przecież jego matkę w czasach, gdy nazwisko Hitler nic nikomu nie mówiło, a Adolf był tylko jednym z milionów, nawet nie Niemców, ale Austriaków. Bloch opiekował się Klarą, także wówczas, gdy jej przypadek był beznadziejny, pozostając przy niej do samego końca. Jego poświęcenie nie zostało zapomniane. A był to, podkreślmy, tylko jeden z niezliczonych przypadków medycznych w jego długiej, ponad czterdziestoletniej praktyce lekarskiej. W biografii doktora Eduarda Blocha znajdują odbicie cechy, którym nie mógł się oprzeć żaden z jego bliższych i dalszych znajomych: szlachetność, lojalność, prostoduszność, wiara w człowieka i człowieczeństwo.
Przypisy:
[1] Na mocy ustaw norymberskich (IX 1935; m.in. „o obywatelstwie Rzeszy” i „o ochronie krwi niemieckiej i niemieckiej czci”) pełnię praw obywatelskich posiadały jedynie osoby „krwi niemieckiej lub pokrewnej”.
[2] Byli to przede wszystkim tzw. mischlingowie (niem. der Mischling — „kundel”); pół Niemcy, pół Żydzi. Zob.: B. M. Rigg, Żydowscy żołnierze Hitlera: nieznana historia nazistowskich ustaw rasowych i mężczyzn pochodzenia żydowskiego w armii niemieckiej, tłum. J. Adamko, Warszawa 2009.
[3] F. Jetzinger, Hitlers Jugend. Phantasien, Lügen und die Wahrheit, Wiedeń 1956, s. 28; por. H. Frank, Im Angesicht des Galgens. Deutung Hitlers und seiner Zeit aufgrund eigener Erlebnisse und Erkenntnisse,Monachium — Gräfelfing 1953, s. 330; M. Vermeeren, De jeugd van Adolf Hitler, 1889-1907: en zijn familie en voorouders, Soesterberg 2007. Również Alan Bullock, uznany biograf Hitlera, nie wyklucza jednoznacznie zasadności twierdzenia o żydowskim dziadku ojczystym Hitlera. Por. A. Bullock, Hitler. Studium tyranii, tłum. T. Evert, Warszawa 1969, s. 26. Teza została stanowczo skrytykowana przez większość badaczy i brak przekonywujących dowodów na jej poparcie. Zob.: B. Hamann, Hitlers Wien. Lehrjahre eines Diktators, Monachium-Zurych 1996, s. 73; I. Kershaw, Hitler 1889–1936: Hubris, Londyn 1998, s. 35; P. Longerich, Hitler. Biografia, tłum. M. Antkowiak, Warszawa 2017, s 14.
[4] Najważniejsze źródło, opisujące arkana znajomości doktora Eduarda Blocha z Adolfem Hitlerem, stanowią pamiętniki austriackiego lekarza, znajdujące się obecnie w zbiorach United States Holocaust Memorial Museum w Waszyngotnie. Zob.: E. Bloch, Mein Leben, United States Holocaust Memorial Museum, rkps 10.240.
[5] Jedyne dotąd pełne opracowanie biografii Eduarda Blocha zawdzięczamy austro-niemieckiej uczonej Brigitte Hamann (1940–2016). Badaczka dotarła nawet do wnuka i siostrzeńca Blocha oraz do innych żyjących krewnych austriackiego lekarza. Dokonała też imponującej kwerendy badawczej w Europie i Stanach Zjednoczonych. Zob.: B. Hamann, Hitlers Edeljude. Das Leben des Armenarztes Eduard Bloch, München 2008; tłum. na język polski zob.: eadem, Szlachetny Żyd Hitlera. Życie lekarza biedoty Edwarda Blocha, tłum. Ewa Kowynia, Kraków 2013. Polskiemu czytelnikowi „masowemu” postać „szlachetnego Żyda” została przybliżona za sprawą beletrystycznej książki, stylizowanej na literaturę faktu (Spowiedź Hitlera pióra Christophera Machta), wydanej nakładem wydawnictwa Bellona (2016).
[6] Rodzina nie odznaczała się szczególną zamożnością. B. Hamann, Szlachetny Żyd Hitlera, s. 20-22 i dalsze.
[7] E. Bloch, Mein Leben, United States Holocaust Memorial Museum, rkps 10.240. Zdaniem Brigitte Hamann, w rzeczywistości pozycja dziadka Blocha na dworze Schwarzenbergów była bardzo skromna. Zob.: Hamann, Szlachetny Żyd Hitlera, s. 13.
[8] Był to okres starć studenckich na tle narodowo-etnicznym, wpisujących się w walkę o „czeską Pragę”. Bloch, podobnie jak zdecydowana większość Żydów, opowiadał się po stronie niemieckiej. Ta germanofilska linia nie wyszła jednak mniejszości żydowskiej na dobre, wobec antysemickiego kursu zajętego później przez większość Niemców z monarchii austro-węgierskiej. Por.: ibidem, s. 27.
[9] Eduard Bloch mieszkał w Linzu czterdzieści lat, od 1900 do 1940 roku.
[10] B. Hamann, Szlachetny Żyd Hitlera, s. 46.
[11] Ibidem, s. 102-103.
[12] W 1910 roku Bloch przystąpi do wiedeńskiego oddziału, zorganizowanej na wzór masoński, loży żydowskiej B’nai B’rith (hebr. בני ברית — „Synowie Przymierza”), najstarszej na świecie, funkcjonującej nieprzerwanie, świeckiej organizacji zrzeszającej Żydów (zał. 1843). Lekarz przez całe życie pozostanie jej aktywnym członkiem. Zob.: E. Bloch, Mein Leben, United States Holocaust Memorial Museum, rkps 10.240; por.: B. Hamann, Szlachetny Żyd Hitlera, s. 93-94 i dalsze.
[13] H. Gold, Geschichte der Juden in Österreich. Ein Gedenkbuch, Tel Aviv 1971, s. 43. W latach 1916–1938 roku, Bloch pełnił funkcję mohela gminy żydowskiej, zajmując się z tego tytułu obrzezaniem chłopców. Zob.: V. Wagner, Jüdisches Leben in Linz. 1849-1943. Institutionen, Familien, Linz 2008, s. 860.
[14] Przydomek ten zawdzięczał również swojej ofiarnej pomocy, także materialnej, udzielanej potrzebującym podczas I wojny światowej i w trudnych latach powojennych. Zob.: A. Kubizek, Adolf Hitler, Mein Jugendfreund, Graz 1952, s. 162; por.: B. Hamann, Szlachetny Żyd Hitlera, s. 138.
[15] Wywodzącą się z Czech rodzinę Kafków łączyło odległe pokrewieństwo ze słynnym pisarzem Franzem Kafką (1883–1924). Zob.: A. Northey, Kafka’s Relatives: Their Lives and His Writing, Yale University Press 1991, s. 4.
[16] L. Bloch, How I met my husband, United States Holocaust Memorial Museum, rkps 10.239.
[17] Dyrektorem linzkiego liceum dla dziewcząt, do którego uczęszczała Trude, był dr Leopold Poetsch (1853–1942), który wcześniej uczył historii Hitlera. Był to ulubiony nauczyciel przyszłego Führera, z wielką estymą wspominany na kartach Mein Kampf. Zob.: B. Hamann, Szlachetny Żyd Hitlera, s. 64, 121–124, 164–166 i dalsze; por.: A. Hitler, Mein Kampf. Eine kritische Edition, Institut für Zeitgeschichte, Monachium-Berlin 2016, s. 117.
[18] Nurt mistyczny stworzony przez Rudolfa Steinera (1861–1925), luźno nawiązujący do chrześcijaństwa; m.in. dopuszczano pozostającą w sprzeczności z jego dogmatami wiarę w reinkarnację.
[19] Trude do końca życia należeć będzie do Towarzystwa Antropozoficznego. B. Hamann, Szlachetny Żyd Hitlera, s. 142–144.
[20] Ibidem, s. 154.
[21] Eduard Bloch leczył również młodego Adolfa. Jak wspomina, chorował on często, ale były to choroby krótkotrwałe. Nie różnił się niczym od swoich rówieśników, a z matką łączyła go silna emocjonalna więź. Zob.: E. Bloch, Mein Leben, United States Holocaust Memorial Museum, rkps 10.240.
[22] Wizyty te datują się od czasu choroby Klary Hitler. Zob.: ibidem.
[23] Przyszły twórca i dyktator III Rzeszy przyszedł na świat w Braunau am Inn (Austro-Węgry) 20 IV 1889, a swoje życie zakończył 30 IV 1945 w Berlinie.
[24] E. Bloch, My Patient Hitler, cz. I, w: „Collier’s Illustrated Weekly” 15.03.1941, s. 35.
[25] A. Hitler, Mein Kampf. Eine kritische Edition, s. 107.
[26] E. Bloch, Mein Leben, United States Holocaust Memorial Museum, rkps 10.240.
[27] Cyt. za: B. Hamann, Szlachetny Żyd Hitlera, tłum. Ewa Kowynia, s. 36. Por. oryginalny zapis wywiadu, udzielonego magazynowi “Collier’s”: „His long, sallow face was contorted. Tears flowed from his eyes. Did his mother, he asked, have no chance? Only then did I realize the magnitude of the attachment that existed between mother and son. I explained that she did have a chance; but a small one. Even this shred of hope gave him some comfort”. Cyt. za.: E. Bloch, My Patient Hitler, cz. I, „Collier’s Illustrated Weekly” 15.03.1941, s. 36.
[28] B. Hamann, Szlachetny Żyd Hitlera, s. 85.
[29] Adolf nie dostaje się na wiedeńską Akademię Sztuk Pięknych i po wielu perypetiach trafia do przytułku. Zarabia na życie malując pocztówki i akwarele. Następnie, uważając Austrię za integralną część Niemiec, składa podanie o możliwość walki w armii niemieckiej, które zostaje rozpatrzone pozytywnie (1914). Trafia na front zachodni, dwukrotnie ranny, odznaczony za męstwo krzyżem zasługi (otrzymał Krzyż Żelazny I i II klasy). Po kapitulacji Niemiec, związany z kręgami wojskowymi, infiltrował środowiska lewicowe, następnie wsławił się jako charyzmatyczny mówca, prawdziwy hipnotyzer tłumu. Przystępuje do NSDAP (Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei), nad którą obejmuje przywództwo (1921). Droga do władzy była jednak wyboista. Hitler wierząc w swoje niemalże mesjanistyczne posłannictwo, nigdy się jednak nie podda. Niezachwianej wiary nie zmienią nawet niepowodzenia, zwieńczone nieudanym puczem monachijskim (1923). W więzieniu napisze słynne Mein Kampf (1925), stanowiące wykładnie jego ideologii politycznej. Ostatecznie odnosi zwycięstwo, zdobywając pełnię władzy jako „wódz” III Rzeszy (1933 — godność kanclerza Niemiec; 1934 — tytuł Führera Niemiec).
[30] Miejski prominent, hofrat Adolf Eigl przekazał później te słowa córce Blocha, Trude, którą znał z lokalnego kółka antropozoficznego. Zob.: T. Kren, Listy od czytelników, „Der Spiegel” 13.2.1978; cyt. za: B. Hamann, Szlachetny Żyd Hitlera, s. 249. Po raz pierwszy Hitler zapyta o Blocha już w 1937 roku, w swojej willi w Berchtesgaden, tuż po konferencji partyjnej w Norymberdze. Sam Eduard Bloch był bardzo dumny z tego niesłychanego wyróżnienia: „To było dziwne i w pewnym sensie pochlebiające, że Adolf Hitler mógł dojrzeć coś dobrego, przynajmniej w jednym przedstawicielu mojej rasy” – wspominał w wywiadzie udzielonym już na emigracji. Bloch nigdy nie dowie się o całym ogromie niemieckich zbrodni, zainaugurowanych konferencją w Wannsee (20 I 1942; Endlösung – ostateczne rozwiązanie kwestii żydowskiej). Cyt. za: E. Bloch, My Patient Hitler, cz. II, „Collier’s Illustrated Weekly” 22.03.1941, s. 70; tłum. W. Paszyński.
[31] Hugo Gold określił ten precedens mianem „kuchennego żartu historii”. Cyt. za B. Hamann, Szlachetny Żyd Hitlera, s. 9.
[32] Na mocy nowych przepisów, 1 października 1938 roku, Bloch zostaje zmuszony zamknąć gabinet. Odtąd żaden żydowski lekarz nie będzie mógł prowadzić legalnej praktyki w III Rzeszy. Zob.: J. Cowley, The search for Dr. Bloch, „Collier’s Illustrated Weekly”, 1.10.2002, s. 233.
[33] B. Hamann, Szlachetny Żyd Hitlera, s. 262-264; por.: E. Bloch, My Patient Hitler, cz. I, „Collier’s Illustrated Weekly” 15.03.1941, s. 35-39.
[34] B. Hamann, Szlachetny Żyd Hitlera, s. 253.
[35] Hitler ogłosił nowe święto w 1937 roku, podczas zjazdu partyjnego w Norymberdze. Zob.: ibidem, s. 299.
[36] Cyt. za: E. Bloch, My Patient Hitler, cz. II, „Collier’s Illustrated Weekly” 22.03.1941, s. 73; tłum. W. Paszyński.
[37] Idem, Mein Leben, United States Holocaust Memorial Museum, rkps 10.240.
[38] Ibidem.
[39] B. Hamann, Szlachetny Żyd Hitlera, s. 429.
[40] Wywiad ukazał się w dwóch odsłonach; zob.: E. Bloch, My Patient Hitler, cz. I, „Collier’s Illustrated Weekly” 15.03.1941, s. 11, 35-39; idem, My Patient Hitler, cz. II, „Collier’s Illustrated Weekly” 22.03.1941, s. 69-73. U progu XXI wieku temat dra Blocha został raz jeszcze przypomniany na łamach czasopisma „Collier’s”. Zob.: J. Cowley, The search for Dr. Bloch, „Collier’s Illustrated Weekly”, 1.10.2002, s. 230; por. B. Hamann, Szlachetny Żyd Hitlera, s. 473. Esej można również znaleźć online, na oficjalnej stronie Jasona Cowleya. Casus doktora Blocha dziennikarz podsumowuje słowami, że „był [on] Żydem, który został ocalony przez Hitlera — przed Hitlerem („he was a Jew who had been saved by Hitler — from Hitler”). Por.: https://www.jasoncowley.net/essays/the-search-for-dr-bloch.
[41] Psychological Analysis of Adolph Hitler, Office of Strategic Services, Hitler Source Book, Interview With Dr. Eduard Bloch March 5, 1943; cyt. za: W.C Langer, The Mind of Adolf Hitler, New York 1972, s. 127–128.
[42] Ibidem.
[43] George Kren (1926–2000); późniejszy historyk zajmujący się problematyką Holokaustu.
[44] B. Hamann, Szlachetny Żyd Hitlera, s. 425–426, 432.
[45] Świadectwo wnuczki Joanne Harrison, styczeń 2007, cyt. za: B. Hamann, Szlachetny Żyd Hitlera, s. 426.
[46] Miejsce pochówku Eduarda Blocha znajduje się w Beth David Cemetery, Sekcja D, Blok 3, Elmont, Nowy Jork; zob.: S. Lehrer, Wannsee House and the Holocaust, Jefferson 2000, s. 196.
[47] B. Hamann, Szlachetny Żyd Hitlera, s. 225.
[48] Okres ten datuje się na lata 1910–1913. Hitler ukończył wówczas 21 rok życia.
[49] R. Hanisch, I was Hitler’s Buddy, cz. II, „The New Republic” 12.04.1939, s. 272.
[50] Wedle relacji Reinholda Hanischa, kolegi Hitlera z tamtych lat, przyszły antysemicki dyktator zwykł mawiać, że interesy należy robić wyłącznie z Żydami, ponieważ tylko oni skłonni są ponieść ryzyko — uważał ich za najzdolniejszych biznesmenów („Hitler often said that it was only with the Jews that one could do business, because only they were willing to take chances. They are really the most efficient business men”). Cyt. za: ibidem.
[51] B. Hamann, Szlachetny Żyd Hitlera, s. 286–287.
[52] Eadem, Hitlers Wien, Monachium — Zurych 1996, s. 510.
[53] Ibidem.
[54] Eadem, Hitlers Edeljude.
[55] Rudolph Binion (1927–2011), przedstawiciel popularnej wówczas tzw. psychohistorii, postawił kontrowersyjną tezę o Blochu jako podświadomym katalizatorze antysemityzmu Hitlera. Jej umiarkowanym zwolennikiem był niechętny dziadkowi George Kren, zaś jednym z głównych oponentów bratanek lekarza, renomowany psychoanalityk John Kafka. R. Binion, Hitler Among the Germans, Nowy Jork 1976; por.: J. S. Kafka, Zwischenwelten, [w:] Psychoanalyse in Selbstdarstellungen, t.III, red. L. Hermanns, Tybinga 1995, s. 151.
[56] Chociaż Niemcy podźwignęły się z upadku, a pół wieku później nastąpiła ich unifikacja, to kojarzone z tradycją militaryzmu Prusy zostały raz na zawsze wymazane z mapy świata. Tym samym państwo najbardziej znanego niemieckiego monarchy i zarazem jednego z egzekutorów rozbiorów Polski, Fryderyka Wielkiego, zakończyło swoją wielowiekową historię, pełną blasku i cieni; tak hańby, podstępu i zdrady jak i splendoru i chwały.
Bibliografia cytowań:
Binion R., Hitler Among the Germans, Nowy Jork 1976.
Bloch E., My Patient Hitler, cz. I, „Collier’s Illustrated Weekly” 15.03.1941.
Bloch E., My Patient Hitler, cz. II, „Collier’s Illustrated Weekly” 22.03.1941.
Bullock A., Hitler. Studium tyranii, tłum. T. Evert, Warszawa 1969.
Cowley J., The search for Dr. Bloch, „Collier’s Illustrated Weekly”, 1.10.2002.
Frank H., Im Angesicht des Galgens. Deutung Hitlers und seiner Zeit aufgrund eigener Erlebnisse und Erkenntnisse,Monachium-Gräfelfing 1953.
Gold H., Geschichte der Juden in Österreich. Ein Gedenkbuch, Tel Aviv 1971.
Hamann B., Hitlers Edeljude. Das Leben des Armenarztes Eduard Bloch, München 2008
Hamann B., Hitlers Wien. Lehrjahre eines Diktators, Monachium — Zurych 1996.
Hamann B., Szlachetny Żyd Hitlera. Życie lekarza biedoty Edwarda Blocha, tłum. Ewa Kowynia, Kraków 2013.
Hitler A., Mein Kampf. Eine kritische Edition, Institut für Zeitgeschichte, Monachium — Berlin 2016.
Jetzinger F., Hitlers Jugend. Phantasien, Lügen und die Wahrheit, Wiedeń 1956.
Kafka J. S., Zwischenwelten, [w:] Psychoanalyse in Selbstdarstellungen, t.III, red. L. Hermanns, Tybinga 1995.
Kershaw I., Hitler 1889-1936: Hubris, Londyn 1998.
Kren T., Listy od czytelników, „Der Spiegel” 13.2.1978.
Kubizek A., Adolf Hitler, Mein Jugendfreund, Graz 1952.
Langer W. C., The Mind of Adolf Hitler, New York 1972.
Lehrer S., Wannsee House and the Holocaust, Jefferson 2000.
Longerich P., Hitler. Biografia, tłum. M. Antkowiak, Warszawa 2017.
Macht C., Spowiedź Hitlera, Warszawa 2016.
Northey A., Kafka’s Relatives: Their Lives and His Writing, Yale University Press 1991.
Rigg B. M., Żydowscy żołnierze Hitlera: nieznana historia nazistowskich ustaw rasowych i mężczyzn pochodzenia żydowskiego w armii niemieckiej, tłum. J. Adamko, Warszawa 2009.
Vermeeren M., De jeugd van Adolf Hitler, 1889–1907: en zijn familie en voorouders, Soesterberg 2007.
Wagner V., Jüdisches Leben in Linz. 1849–1943. Institutionen, Familien, Linz 2008.
