Radzyński Rocznik Humanistyczny
  • Polski
  • English
  • Русский

Spółdzielcze tradycje Łomży

Summary

Co-operatives traditions of Łomża

Co-operatives traditions in Łomża had reached to the end of XIX c. This small town was a capital of provincial district in the Russian Empire, very oppressive against initiatives of Polish associations. Patterns of co – operative activity had met here the long lasting difficul-ties to adaptation. There were no co-operatives rules and decisions to allowed for registration depended of voluntary of authority in the capital of the state in Petersburg until 1905/1906. Łomża had developed very quickly in the end of XIX c. as a small industrial, craftsmen and trade centre. The town became a financial center for the nearest region. Early co – operative initiatives had appeared here in 80. XIX. in area of credit and saving chaises associated entre-preneurs, craftsmen, shopkeeper. This chaise self – helped, established in 1884 was open for everybody, which had been occupied in mentioned activity. It was very useful, win a success, in 1909 it associated 1581 members. This chaise a part of surplus had given for support poor people, the organization of fire-fighters, schools and hospitals This initiative of an economic association was later more than 20 years to compare the western part of Polish lands under German power. Local social groups of middle class, intellectuals as well craftsmen and shop-keepers were interested in developing such organizations. The local newspaper “Wspólna Praca” (Common Work) supported proves and propagated co-operative patterns of activity. Consumer co-operatives also appeared in Łomża late, in 90. XIX. The first such co-ops were registered in 1897 as open society, it had survived and also win a success. The success lead to the similar initiatives
Better condition for establishing the Polish societies appeared during the revolution 1905-1907. The registration was decided on governor level. Many new co-ops appeared in this time. Three new consumer co-ops were established in Łomża. One of them, created in 1906, had provided the bakery, the biggest in the town. It decided about lower price for brad. The new impulse for developing of co-ops gave the Co-operators Society, which units was estab-lished in Łomża in 1907 in the seat of newspaper “Common Work”.
Consumer co-ops survived in Łomża time of the I world war supporting habitants of the town, not only members, in food strictly limited by German occupants. Co-ops also helped war’s refuges. In the independent Poland in the middle wars time, co-operative movement had good conditions of developing and Łomża became the co-operative centre in the region, main-ly consumers, credits and agricultural trade. Local consumer co-operatives entered into coun-trywide alliance and there were the seat of regional unit of the Consumer Co-operatives Alli-ance “Społem” (Together) here. It invested in real estate, built the railway to the own whole-sale, which applied different co-ops from this region in small towns and villages. Łomża was also the financial center with The Stefczyk’s Chaises giving the cheep credit for local society. After the second world war co-operatives existed in Poland as an important part of national, central planed economy, so called “socialized social economy”. It meant the big quantitative development and appearance of new branches of co-ops as workers’ labour, disa-bles persons, craftsmen, self-help peasants, housing. Co-ops had possibility to provide the large social and cultural activity addressed to different groups of society: employees and their families, women, youth, disabled persons. Łomża became the seat of provincial units of coun-trywide alliances of different type of co-ops.

Key Words: Łomża, co-operatives XIX-XX c., The Society of Co-operators, The Central Society of Agriculture, Unit Społem

Streszczenie

Tradycje spółdzielcze Łomży sięgają schyłku XIX w., gdy to gubernialne miasto, leżące blisko granicy Cesarstwa Rosyjskiego i Niemieckiego, przeżywało okres rozwoju gospodarczego, pojawiania się nowych inicjatyw w przemyśle, rzemiośle i handlu oraz napływu ludności i szybkiego rozwoju przestrzennego miasta. Łomża stawała się centrum finansowym dla okolicy, powstawały tu instytucje drobnego kredytu i placówki oszczędnościowo – pożyczkowe o różnym charakterze i klienteli. W 1883 r. powstała kasa Pożyczkowa Przemysłowców Łomżyńskich, a w 1897 r. rozpoczęto organizację pierwszej spółdzielni spożywców. Większy rozwój inicjatyw spółdzielczych był możliwy dopiero podczas rewolucji 1905 r., zwłaszcza gdy w 1907 r. powstał w mieście oddział Towarzystwa Kooperatystów. Wielki rozwój spółdzielczości w Łomży nastąpił w okresie międzywojennym. Miał tu siedzibę oddział terenowy Związku Spółdzielni Spożywców „Społem”, który obsługiwał także spółdzielnie z okolicznych powiatów,. Działała tu także Kasa Stelczyka i Centralna Spółdzielnia Mleczarska „Zdrowie”. Po II wojnie światowej oddział Związku „Społem” został otwarty ponownie w 1945 r., jednak w 1950 r. nastąpiła jego likwidacja w związku z reorganizacją polskiej spółdzielczości i powstaniem sieci GS „Samopomoc Chłopska”. W 1958 r. powstała Łomżyńska Spółdzielnia Mieszkaniowa, która umożliwiła poprawę warunków bytowych ponad 30 tys. mieszkańców miasta. W Łomży istniały powiatowe (a od 1975 r. wojewódzkie) związki spółdzielni różnych branż Większy rozwój spółdzielczości obserwowany był w okresie wojewódzkim miasta, załamany jednak likwidacją systemy socjalistycznej struktury spółdzielczości na początku transformacji ustrojowej. Łomżyńskie spółdzielnie, chociaż poniosły dotkliwe straty, zdołały przystosować się do warunków wolnorynkowych.

Słowa kluczowe: Łomża, spółdzielczość XIX-XX w., Towarzystwo Kooperatystów, Centralne Towarzystwo Rolnicze, Związek Społem

Wstęp

Tradycje spółdzielcze Łomży sięgają schyłku XIX w., gdy to gubernialne miasto, leżące blisko granic Cesarstwa Rosyjskiego i Niemieckiego, przeżywało okres rozwoju gospodarczego, pojawiania się nowych inicjatyw w przemyśle, rzemiośle i handlu, napływu ludności i rozwoju przestrzennego miasta. Nowinki spółdzielcze docierały do Łomży z pomocą prasy i osobistych kontaktów przedstawicieli miejscowej inteligencji.

Spółdzielczość stać się miała nadzieją i kierunkiem działania pokoleń polskich społeczników zmuszonych klęską zbrojnych powstań do zmiany orientacji swego działania z etosu walki na etos pracy u podstaw w kraju zacofanym gospodarczo i społecznie. Wzory działania wytyczały dobre doświadczenia z zaboru pruskiego, gdzie wcześnie rozwijający się (w latach 30-40. XIX w.) ruch stowarzyszeniowy integrował polskie społeczeństwo wobec polityki zaborcy, służąc zachowaniu tożsamości narodowej i stanu posiadania. Samopomoc społeczna, głoszona przez Karola Marcinkowskiego, Karola Libelta i Augusta Cieszkowskiego, zaowocowała po paru dziesiątkach lat powstaniem polskiego systemu spółdzielczego, połączonego w Związek Spółek Zarobkowych i Gospodarczych na Wielkie Księstwo Poznańskie i Prusy Zachodnie, wsparty od 1885 r. własnym Bankiem Związku. Samopomoc pieniężna, stać się miała nie tylko źródłem wyposażenia spółdzielni w fundusze własne, lecz również źródłem gospodarczej emancypacji stowarzyszonych, uspołecznienia zysku częściowo przez podział pomiędzy członków i przeznaczeniu go na cele ogólne i narodowe. Program pracy u podstaw stał się aktualny dla wielu regionów ziem polskich, traktowanych przez zaborców jako teren bezwzględnej eksploatacji ludności i naturalnych zasobów kraju.

W zaborze rosyjskim idee spółdzielcze propagował w 1865 r. miesięcznik „Ekonomista”, redagowany przez wielu wybitnych przedstawicieli liberalnej inteligencji i burżuazji. Na tym polu zasłużyli się zwłaszcza Mcisław Trepka, Józef Kirszrot-Prawnicki, Aleksander Makowiecki. Również dla propagatorów rozwoju spółdzielczości w zaborze rosyjskim spółdzielnie miały być pomocniczymi organami wspólnoty-narodu, służącym celom ogólnym[1].

Jednak warunki tworzenia polskich organizacji spółdzielczych były w zaborze rosyjskim znacznie trudniejsze aniżeli pod zaborem niemieckim i austriackim. Nie było specjalnych regulacji prawnych dotyczących spółdzielni, a założenie spółdzielni wymagało (aż do 1905 r.) uciążliwych formalności w Petersburgu i zgody Ministra Spraw Wewnętrznych, niechętnego inicjatywom stowarzyszeniowym polskiego społeczeństwa. Często inicjatywy spółdzielcze rejestrowano u notariusza w różnej formie spółek dochodowych osób

Myśli pozytywistów rozwinął po rewolucji 1905-1907 cieszący się dużą popularnością filozof Edward Abramowski (1868 – 1918)[2]. Rozczarowany do metod działania lewicowego ruchu robotniczego, coraz większe nadzieje wiązał za spółdzielczością, która – jak mniemał – zdolna była dokonać gruntownych przeobrażeń gospodarczo-społecznych i etycznych świata. W polskich realiach legalnie działająca spółdzielczość stać się miała wedle Abramowskiego bazą polskiego ruchu stowarzyszeniowego, a zarazem ruchu niepodległościowego budowanego w oparciu o istniejące polskie placówki, które w warunkach niewoli politycznej przejmować miały funkcje własnego państwa. Spółdzielczy program Abramowskiego z lat 1907-1912 był unowocześnioną wersją programu wielkopolskich spółdzielców z lat 70-tych XIX w[3]. Odmiennie jednak, niż w zaborze pruskim – na czoło ruchu wysuwał nie spółdzielczość kredytową, lecz szerzej rozwijającą się (w zaborze rosyjskim i austriackim) spółdzielczość spożywców.

Spółdzielczość spożywców

Powstanie pierwszych spółdzielni spożywców związane było z okresem tzw. gorączki kooperacyjnej, jaka pod wpływem propagandy „Ekonomisty” ogarnęła środowiska inteligenckie, burżuazyjne i ziemiańskie w Królestwie Polskim. Wcześnie ośrodkiem propagandy spółdzielczej stała się Warszawa. Ośrodkiem oddziałującym na rozprzestrzenianie się inicjatyw spółdzielczych na północnym Mazowszu był również Płock oraz Białystok, leżący już na terenie guberni grodzieńskiej i włączony do Cesarstwa Rosyjskiego. U schyłku XIX w. istniał już tam poważny ośrodek przemysłu tkackiego, robotnicy tworzyli organizacje samopomocowe takie jak kasy, na bazie których często powstawały robotnicze kooperatywy[4].

W Łomży, żywym ośrodku handlu zdominowanego przez ludność żydowską, od 1897 r. podejmowano próby założenia powszechnej, otwartej dla wszystkich spółdzielni spożywców. Początek był trudny. Na zebranie założycielskie przyszło zaledwie 8 osób. Formalności rejestracyjne trwały długo, spółdzielnia rozpoczęła działalność dopiero w lutym 1902 r.[5]. Wpisowe wynosiło 1 rb., a udział członkowski 10 rb. Spółdzielnia była tzw. powszechna czyli dostępna dla wszystkich chętnych, dopuszczono nawet członkostwo Żydów, jednak bez prawa głosu stanowiącego. Prezesem został znany miejscowy adwokat Bolesław Hanussowski. Już w pierwszym roku działalności wartość sprzedaży sięgnęła 55, 4 tys. rb, a zysk wyniósł 1662 rb. Spółdzielnia szybko odniosła sukces, do czego przyczyniło się otwarcie w sierpniu tegoż roku sklepu kolonialnego przy ul. Długiej. Dobrze zaopatrzona placówka przyciągała klientów: „W spółdzielczym sklepie kolonialnym znajdowało się w stałej sprzedaży kilka gatunków mąki krajowej i rosyjskiej, kasza gryczana, orkiszowa, owsiana, jaglana, wyborowa krakowska, wina różnych marek, likiery, koniaki i rumy, duży wybór serów, masło syberyjskie topione, powidła miechowskie i marmolady, kompoty, borówki smażone, konserwy rybne, śledzie na beczki, półbeczki, kopy i sztuki, minogi i sandacze. Nęciły fugi prasowane, daktyle marokańskie, jabłka i gruszki amerykańskie, rodzynki małe, duże i czarne, winogrona, kawior amurski, prasowany lub ziarnisty, ogórki litewskie na sztuki oraz Śnieżyńskie na beczułki. A wszystko to z prośbą o <<obejrzenie i wypróbowanie>>[6]. W 1904 r. sprzedano towarów już za ponad 56 tys. rb. [7], co stanowiło najlepszą propagandę spółdzielczości i zachęciło do naśladowania. W 1908 r. spółdzielnia liczyła już ponad 300 członków.

Z danych zbieranych w latach 1902-1903 przez A. Pollacka na temat kooperacji w zaborze rosyjskim i w Małopolsce zachodniej wynika, że na trenie północnego Mazowsza działały wówczas następujące spółdzielnie spożywcze: w Płocku, Łomży, w Wólce pod Mławą oraz sklepy spółki spożywczej przy cukrowni w Ciechanowie[8]. Było to jeszcze bardzo niewiele zważywszy na rozległy teren. Pewną przeszkodą były bez wątpienia względy proceduralne trudnej rejestracji sięgającej aż Petersburga. Spółki powstawały i działały w miastach gubernialnych, skupiskach inteligencji, drobnych przedsiębiorców, drobnomieszczaństwa podatnego na propagandę spółdzielczą. Charakter regionu rolniczego, o nielicznych i rozsianych ośrodkach przemysłowych sprawił, że nie występowały tu jeszcze sklepy przyfabryczne (jedyny wyjątek w Ciechanowie) działające w Zagłębiu Staropolskim i Zagłębiu Dąbrowskim.

Warunki polityczne sprawiły, że spółdzielczość spożywców w Królestwie Polskim zaczęła się systematycznie rozwijać dopiero po 1905 r. Do 1904 r. zatwierdzonych zostało przez ministerstwo 49 stowarzyszeń. Wiele z nich prowadziło jednak skromną działalność, nie potrafiły przyciągnąć w swoje szeregi ani ludności robotniczej ani wiejskiej. Skupiały one głównie sfery urzędnicze, ludzi średnio zamożnych, którzy nie wiązali z rozwojem spółdzielni większych nadziei. Wiele ze stowarzyszeń powstałych do 1904 r. – upadło. Jak wynika z późniejszych materiałów, zaledwie 22 spółdzielnie przetrwały ten okres[9]. Były wśród nich spółdzielnie łomżyńskie.

Dopiero w latach rewolucji 1905-1907 nastąpiło ożywienie ruchu spółdzielczego, złagodzeniu uległy przepisy dotyczące rejestracji stowarzyszeń o różnym charakterze. Nowa ustawa o stowarzyszeniach ułatwiła rejestrację wielu nowych spółdzielni na szczeblu guberni. W końcu 1906 r. istniało 68 spółdzielni, a już w końcu 1907 r. – około 500, w końcu 1908 r. – 670 z ilością członków – około 90 tys. Najwięcej spółdzielni spożywców powstało na terenie guberni piotrkowskiej, warszawskiej, lubelskiej i łomżyńskiej, głownie w większych ośrodkach przemysłowych lub w ich okolicach[10]. Lepsze warunki działania umożliwiła pewna liberalizacja polityki wobec dążeń emancypacyjnych Polaków, a także fakt powstawania większych ośrodków przemysłowych i robotniczych, gdzie idea kooperacji, zwłaszcza spożywczej, trafiła na podatny grunt.

W 1905 r. w Łomży powstało II Stowarzyszenie Spożywcze z własnym sklepem „łokciowym”, liczące w 1911 r. 242 członków, w tym 20 księży. Władze spółdzielni dbały o dobór atrakcyjnego towar, mogący zaspokoić nawet potrzeby wybrednego klienta: „Należało iść do sklepu łokciowego po sukna, i wełny, płótna i płócienka, bieliznę z wymyślnie nazwanych materiałów, białą i koronkową, po szale, i chusty, firanki i koronki, igły, nici i tasiemki, po ręczniki, kamizele, koszule, krawaty i rękawiczki, potniki i fiszbiny, sienniki i dywany, brylanty sztuczne w amerykańskim złocie i srebrze (od 0,5 do 7 rb za sztukę) pióra wieczne angielskie z 14 karatową złotą stalówką, obrazy, ect., ect.”[11]. Dbano także o marketing, dowcipną reklamę na łamach „Wspólnej Pracy”: „Do podjęcia decyzji zachęcały drukowane wierszyki o <<łokciowej, co to ma prezenty gotowe na Gwiazdkę>>. Rymowanka o sklepie bławatno – norymberskim II Stowarzyszenia Spożywczego w Łomży zawierała stwierdzenie:<< Sklep spółdzielczy – swojska gleba/ takich handlów nam potrzeba>>. W tym drugim wierszyku pobrzmiewała nuta narodowa[12].

W 1906 r. utworzono III Stowarzyszenie Spożywcze „Chleb”, prowadzące własną piekarnię, największą w mieście. Stała się ona bardzo popularna, zdominowała produkcję piekarniczą w mieście. Cieszyła się poparciem kół narodowych i „Wspólnej Pracy”[13]. W 1910 r. jej moc produkcyjna wynosiła 2,6 t. pieczywa dziennie, wpływając na obniżenie ceny chleba i przysparzając popularności spółdzielczości. Dużą aktywność przejawiał w tym stowarzyszeniu pastor Kacper Mikulski.

Dużą rolę w propagowaniu idei spółdzielczej w zaborze rosyjskim odegrało założone w 1906 r. w Warszawie Towarzystwo Kooperatystów, którego działalność przejawiała się głównie w publikowaniu prac i artykułów o spółdzielczości, prowadzeniu sekcji odczytowej oraz pomocy organizacyjnej[14]. Towarzystwo Kooperatystów skupiło wokół siebie wielu wybitnych współpracowników – m. in. Edwarda Abramowskiego, Stanisława Wojciechowskiego, Romualda Mielczarskiego, Rafała Radziwiłłowicza, Antoniego Natansona. Od 1906 r. Towarzystwo rozpoczęło wydawać dwutygodnik „Społem” (od 1911 r. tygodnik), czasopismo teoretyczno-fachowe informujące o ruchu spółdzielczym na ziemiach polskich i zagranicą.

W 1907 r. z pomocą Stanisława Wojciechowskiego, działacza socjalistycznego i przyszłego prezydenta RP, w Łomży powstał oddział Towarzystwa Kooperatystów, co przyczyniło się do wzmożenia propagandy spółdzielczej w mieście i okolicy. W tym kręgu entuzjastów spółdzielczości założono w sierpniu 1908 r. jadłodajnię spółdzielczą, prowadzoną przez niejaką panią Nowacką[15]. Z kapitałem początkowym 100 rb. skupiła ona początkowo 170 udziałowców, udział wynosił 5 rb. i zyskała materialne podstawy działalności. Szybko zyskała akceptację mieszkańców miasta. „Trzy jasne pokoiki zatłoczone były po brzegi, mieszczanie, włościanie, inteligenci, uczniowie, żołnierze siedzieli przeplatanego przy dużym stole i bocznych stolikach. Usługują poważne i składne dziewczęta. Usługę nadzoruje poważny siwowłosy pan. Objaśniają mnie, że jest to Zarządu kierującego instytucją jadłodajni”[16]. Jadłodajnia służyła przede wszystkim warstwom uboższym, pracującym i przyjezdnym. Jej powstanie i rozwój był zasługą grona miejscowej inteligencji. W 1913 r. powstało kolejne Stowarzyszenie Spożywców „Nadzieja”. Przed wybuchem I wojny światowej w mieście pojawiały się inne jeszcze stowarzyszenia spółdzielcze, sklepy winno – kolonialne, bławatne, hurtownie, jadłodajnie, Stowarzyszenie „Opał”[17].

W październiku 1908 r. Towarzystwo Kooperatystów doprowadziło do zwołania pierwszego, ogólnokrajowego zjazdu przedstawicieli spółdzielni w Warszawie. Utworzono na nim Biuro Informacyjne, które rozpoczęło działalność w 1909 r. Na jego czele stanęli pionierzy ruchu: Romuald Mielczarski (po latach jeden z wybitnych działaczy „Społem” Związku Spółdzielni Spożywców) oraz Stanisław Wojciechowski. Biuro Informacyjne Towarzystwa Kooperatystów (utrzymywane ze składek spółdzielni) udzielało porad w sprawach organizacji, udoskonalenia gospodarki spółdzielczej i krzewienia wśród członków idei spółdzielczej, zachęcało do tworzenia nowych placówek pracy spółdzielczej, jej perspektywicznego rozwoju, oparcia na solidnych podstawach. Biuro przygotowywało utworzenie związku spółdzielni spożywców, wydawało podręczniki z dziedziny rachunkowości, organizacji i zasad prowadzenia spółdzielni spożywców, a także prowadziło działalność handlową organizując komisowe, zbiorowe zakupy dla stowarzyszeń. Z inicjatywy działaczy Biura zwoływano zjazdy spółdzielni – w 1910 r. i w 1911 r., na którym powołano Warszawski Związek Stowarzyszeń Spożywczych (WZSS) o charakterze ogólnozaborowym oraz Hurtownię WZSS, stanowiącą solidne ekonomiczne zaplecze spółdzielni, uniezależniające je od prywatnych hurtowników. Późniejsze lata utrzymały trend rozwojowy spółdzielczości spożywców w Królestwie Polskim.

Intensywna działalność propagandowa Biura Informacyjnego Towarzystwa Kooperatystów padała na podatny grunt środowisk inteligenckich i drobnomieszczańskich w miastach i osadach północnego Mazowsza. Za sprawą entuzjastów idei kooperacji podejmowano trudy tworzenia spółdzielni i rejestracji ich statutów, umożliwiającej legalną działalność. Jednym z nich był Franciszek Gryniewicz były urzędnik łomżyńskiego urzędu gubernialnego wyrzucony ze służby podczas rewolucji 1905 r. za udział w wiecach politycznych i zesłany w trybie administracyjnym do guberni wiackiej. Gryniewicz – jak świadczyło poufne pismo gubernatora łomżyńskiego z 1909 r.[18] – dążył wszelkimi sposobami do odrodzenia państwa polskiego, był jednym z inicjatorów uniwersytetu dla wszystkich, a szczególnie zainteresował się możliwościami ruchu spółdzielczego. W głębi cesarstwa nawiązał kontakty z rosyjskimi spółdzielcami, a po powrocie z zesłania uczestniczył w warszawskim Zjeździe Kooperatystów. Później podjął pracę agitacyjną w terenie. Innym aktywnym działaczem był Zygmunt Kmita z Łomży, spritus movens miejscowej spółdzielni publikujący uwagi kooperatysty na łamach „Społem”[19].

Pojawieniu się pierwszych spółdzielni spożywców na wsiach sprzyjała tak że działalność radykalnego odłamu inteligencji i ruchu ludowego skupionego wokół pisma „Zarzewie”. W tym kręgu publicystykę spółdzielczą o zasięgu ogólnokrajowym podjęła przyszła wielka pisarka Maria Dąbrowska, zafascynowana ideami Edwarda Abramowskiego.

Zachowane w kancelarii warszawskiego generał gubernatora akta guberni łomżyńskiej[20] umożliwiają wgląd w rozprzestrzenianie się tego ruchu na ziemiach północnego Mazowsza w latach 1907-1909 r. – na fali zakładania nowych stowarzyszeń w okresie wzmożonej działalności Biura Informacyjnego Towarzystwa Kooperatystów , przed I Zjazdem Kooperatystów.

Tabela 1. Spółdzielnie powstałe w guberni łomżyńskiej w latach 1907-1909.

Lp. Lata Zatwierdzenia statutu Miejscowość Nazwa
1. 9 I 1909 wieś Wiśniewo,pow. ostrołęcki Stow. Spożywcze
2. 20 I 1909powst. 1908 wieś Goworowo,pow. ostrołęcki Stow. Spożywcze
3. 24 I 1909 wieś Białebłoto,pow. ostrołęcki Stow. Spożywcze
4. 24 I 1909 Łomża Stow. Spożywcze
5. 24 I 1909 wieś Piątnica Stow. Spożywcze
6. 30 I 1909 wieś Selniun,pow. makowski Stow. Spożywcze
7. 22 II 1909 wieś Rżaniec, gm. Sypniewo, pow. makowski Stow. Spożywcze
8. 27 II 1909 wieś Uchanowił,pow. makowski Stow. Spożywcze
9. 4 III 1909 Seliuń, pow. makowski Stow. Spożywcze
10. 12 III 1909 wieś Wykrot,pow. ostrołęcki Stow. Spożywcze
11. 5 IV 1909 wieś Dąbrowa Wielka,pow. makowski Stow. Spożywcze
12. 5 IV 1909 wieś Dąbrówka,pow. Makowski Stow. Spożywcze
13. 7 IV 1909 wieś Rżaniec,pow. makowski Stow. Spożywcze
14. 15 IV 1909 wieś Wielkie Szyby,pow. makowski Stow. Spożywcze
15. 28 IV 1909 wieś Krasnosiłka,pow. makowski Stow. Spożywcze
16. 14 V 1909 wieś Wykrot,pow. ostrołęcki Stow. Spożywcze
17. 24 V 1909powst. 1907 wieś Brok, gm. Orło,pow. ostrowski Stow. Spożywcze
18. 24 V 1909 wieś Wojny-Szyby, gm. Klinkowa, pow. makowski Stow. Spożywcze
19. 17 VI 1909 wieś Krasnosielec,pow. makowski Stow. Spożywcze
20. 4 VII 1909powst. 1907 Szubin Stow. Spożywcze
21. 4 VII 1909powst. 1907 Ostrołęka Stow. Spożywcze
22. 9 VII 1909powst. 1907 wieś Jedwabno,pow. koleński Stow. Spożywcze
23. 28 VIII 1909 wieś Dłuszebło,pow. ostrowski Stow. Spożywcze
24. 12 IX 1909 wieś Tronisz,pow. ostołęcki Stow. Spożywcze
25. 13 XI 1909 wieś Świdwiborek,pow. ostrołęcki Stow. Spożywcze
26. 17 XI 1909 wieś Długosedło,pow. ostrowski Stow. Spożywcze

Źródło: AGAD. GGW, 6833, k. 1-27.

Nowe stowarzyszenia to przede wszystkim kooperatywy spożywcze o radosnych nazwach: Zgoda, Gwiazda, Przyszłość oraz świadczące o rzetelności jak Praca i Miara. Znacznie obficiej aniżeli w Warszawie i guberni warszawskiej przedstawiał się w tym okresie ruch spółdzielczy w guberni łomżyńskiej, gdzie pojawiło się łącznie 26 nowych inicjatyw założycielskich, w tym stowarzyszenia w Łomży, Szubinie, Ostrołęce i okolicy, być może związane z pracą w terenie Franciszka Gryniewicza. Wśród nowych spółdzielni pojawiają się stosunkowo często kooperatywy wiejskie, świadcząc o rozszerzeniu się idei spółdzielczych z miast i miasteczek na wieś. Enigmatyczność danych zawartych w tych urzędowych wykazach rejestrowanych kooperatyw nie pozwala niestety wniknąć głębiej w ich skład socjalny, dostrzec założycieli ani też podjąć próbę oceny działalności gospodarczej i dalszych losów. Pewne jest, że placówki te aktywizowały miejscowe środowisko, stanowiły legalne miejsce pracy nie tylko gospodarczej, ale i społeczno-wychowawczej ukierunkowana na doraźną korzyść i dalszą perspektywę o charakterze ogólnym.

Więcej danych o spółdzielniach spożywców działających w latach poprzedzających I wojnę światową na terenie guberni łomżyńskiej, zawierają materiały Stanisława Wojciechowskiego, publikowane jako Statystyka Stowarzyszeń Spożywczych należących do WZSS [patrz tab. 2 i 3].

Tabela 2. Spółdzielnie spożywców w guberni łomżyńskiej w latach 1911-1913.

Lp. Gubernia łomżyńska Rok założenia Skład członków 1911 1912 1913
Liczba członków Obród w rb Liczba członków Obród w rb Liczba członków Obród w rb
1. Czerwin 1906 Wiejskie 135 14.868 143 15.806 160 14.425
2. Dąbrowa Wielka „Miara” 1909 „-„ 64 7.361 65 7.774 68 935
3. Gąsek „Praca” 1907 „-„ 262 7.834 269 7.783 256 10.513
4. Krasnosielc „Zorza” 1909 Mieszane 105 11.242 112 10.267 144 13.068
5. Kolno 1906 „-„ 168 32.874 170 38.939 243 38.124
6. Łomża „I-sze Stow. Spożywcze. 1902 „-„ – – 300 63.694 311 89.086
7. Maków „Jutrzenka” 1907 „-„ 113 40.106 151 47.758 165 59.451
8. Nagoszewo „Jutrzenka” 1907 Wiejskie 75 4.064 74 3.745 74 3.222
9. Ostrów 1912 Mieszane – – 141 8.905 152 20.397
10. Płoniawy „Dobrobyt” 1904 Mieszane 109 8.145 109 8.754 – –
11. Sokoły 1907 „-„ 130 13.826 – – 143 14.851
12. Szeluń „Nazew” 1909 Wiejskie 80 3.500 81 8.010 171 8.624
13. Szelków „Posiew” 1907 „-„ 43 13.074 50 15.075 54 15.512
14. Zatemby Kościelne „Łączność” 1908 „-„ 80 9.036 82 9.072 83 9.898
Razem – – 1.830 242.775 1.884 258.364 2.024 304.804

Źródło: S. Wojciechowski, Statystyka /…/ WZSS 1911 r., Warszawa 1912, s. 14; Statystyka /…/ WZSS 1912 r., Warszawa 1913, s. 23; Statystyka /…/ WZSS 1913 r., Warszawa 1918, s. 29-30.

Ukazują one już ustabilizowane, okrzepłe spółdzielnie, co niespełna ok. 10% ogółu spółdzielni zrzeszonych w WZSS z terenu całego Królestwa Polskiego. Prawie połowę z nich stanowiły spółdzielnie stosunkowo niewielkie wiejskie. Spółdzielnie tzw. „mieszane” to najczęściej spółdzielnie działające w miastach i osadach skupiające niekiedy nawet ponad 100 członków. Warunki gospodarczo-społeczne regionu sprawiły, że poza większymi ośrodkami przemysłowymi nie było spółdzielni robotniczych a istniejące spółdzielnie skupiały głównie inteligencję, drobnomieszczaństwo oraz chłopów. Liczebnością i działalnością gospodarczą wyróżniały się w guberni łomżyńskiej wspomniane „Pierwsze Stowarzyszenie Spożywcze” w Łomży oraz spółdzielnie z Kolna, Ostrowi i Makowa.

Powyższe zestawienia statystyczne świadczą o stałym, choć powolnym wzroście liczby członków spółdzielni oraz stabilizowaniu się ich sytuacji materialnej w guberni łomżyńskiej. W przededniu wybuchu I wojny światowej w liczba członków spółdzielni spożywców przekroczyła już 4 tys., co stanowiło ok. 10% rzeszy spółdzielców z WZSS. Spółdzielczość spożywców pojawiła się w miastach, osadach i na wsi, stanowiąc nowy komponent miejscowych środowisk i życia gospodarczego. Łączne obroty spółdzielni sięgały już niebagatelnych sum 300-400 tys. rb.

Silne ekonomicznie spółdzielnie podejmowały charakterystyczną dla tego ruchu działalność społeczno-wychowawczą, oświatową. W ślady najstarszej płockiej spółdzielni „Zgody” (1870) podążały inne stowarzyszenia. I tak przy „Spójni” w Mławie powstała jedyna w mieście społeczna, publiczna biblioteka ciesząca się dużym zainteresowaniem, co w okresie niewoli narodowej miało bardzo istotne znaczenie[21]. Dobrze gospodarujące spółdzielnie stawały się zarazem dobrymi przykładami spółdzielczego działania, krzewiły idee kooperatyzmu i stanowiły ich potwierdzenie.

Spółdzielczość kredytowa, oszczędnościowo-kredytowa

Koncepcja podniesienia stanu gospodarczego kraju przez pozytywistów, zakładała oparcie jednostkowych inicjatyw w ruchu stowarzyszeniowym, zwielokratniającym siły i możliwości oddziaływania. Szczególna rola przypadać miała w tym dziele kooperacji kredytowej, oszczędnościowo-pożyczkowej, będącej rozrusznikiem rozmaitych inicjatyw gospodarczych, dostarczającej kapitału na prowadzenie interesów w różnej skali.

Nie przypadkiem pierwsze takie stowarzyszenie powstałe zaborze rosyjskim w 1870 r. w Warszawie nosiło nazwę: Kasa Pożyczkowa Przemysłowców Warszawskich. Założycielami jej byli głównie miejscowi rzemieślnicy i przemysłowcy. Dobry przykład zachęcał do naśladownictwa. W latach 70-80. XIX w. powstało kilka podobnych kas na prowincji, w gubernialnych miastach Królestwa. Na trenie północnego Mazowsza takie kasy utworzono w Płocku, Łomży oraz Pułtusku i Ciechanowie[22]. Ich zakres działalności był bardzo szeroki: dyskontowały weksle, udzielały pożyczek hipotecznych i pod zastaw papierów wartościowych, otwierały rachunki bieżące, udzielały pożyczek spłacanych ratami, zabezpieczonych udziałami członkowskimi, wkładem oszczędnościowym, należnościami za wykonane prace. Obowiązywały w nich stosunkowo niższe, udziały 25 rb. Przeznaczone były przede wszystkim dla drobnych przemysłowców, rzemieślników i kupców.

Szybko rozwijająca się u schyłku XIX w. Łomża stawała się także centrum finansowym okolicy, powstawały instytucje drobnego kredytu i placówki oszczędnościowo – pożyczkowe o różnym charakterze i klienteli. Miały stanowić skuteczną formę samoobrony przed lichwą. Obok państwowych i gubernialnych i miejskich instytucji kredytowych, pojawiła się ciekawa inicjatywa środowiskowa, nawiązująca do spółdzielczych wzorów spółdzielczości oszczędnościowo – kredytowej wielkopolskich przedsiębiorców zaadoptowanych do zaboru rosyjskiego. W 1884 r. zyskała akceptację carskich władz Kasa Pożyczkowa Przemysłowców Łomżyńskich, której członkiem mógł zostać każdy, kto wniósł udział w wysokości 50 rb. i trudnił się przemysłem, rzemiosłem handlem lub inną „pożyteczną pracą”[23]. Okazała się trwałym przedsięwzięciem. W1899 r. Kasa liczyła 313 członków i udzieliła pożyczek na sumę ponad 300 tys. rb. Wśród członków kasy dominowali rolnicy i urzędnicy oraz przedstawiciele drobnomieszczaństwa:, kupcy, subiekci, rzemieślnicy. Do grona większych przemysłowców zaliczano zaledwie ok. 2% członków[24]. W roku jubileuszu XXV-lecia (1909) Kasa zrzeszała 1581 członków, wypracowała dochód ok. 430 tys. rb., a zysk wyniósł ok. 16, 5 tys. rb. Systematycznie część zysku przeznaczano na cele dobroczynne wspierała Straż Ogniową, świadczyła na rzecz szkół i szpitali[25].

Rozwój polskiej kooperacji kredytowej budził podejrzliwość zaborcy. W 1889 r. cesarskie ministerstwo skarbu zaniepokojone wzrostem kapitałów owych kas, mogących stać się oparciem dla innych inicjatyw społeczeństwa polskiego, zabroniło zakładania dalszych takich spółek, a istniejącym zaleciło przekształcenie się w towarzystwa wzajemnego kredytu. Jednak Kasy w Warszawie, Łomży i Pułtusku nadal prowadziły działalność w dotychczasowej formie.

Formą spółki zbliżoną do banku akcyjnego były towarzystwa wzajemnego kredytu wzorowane na stowarzyszeniach typu Schulze z Delitzsch. Prowadziły interesy o szerokim i różnorodnym zakresie, najczęściej operacje wekslowe, inkasa, przekazy, redyskonto, przyjmowały depozyty, prowadziły lombardy, pośredniczyły między członkami a bankami. Opierały się na jednorazowo wpłacanych udziałach członkowskich, których wysokość uzależniano od wysokości przeznaczonego członkowi kredytu (10-20%). Pierwsze tego typu stowarzyszenie Warszawskie Towarzystwo Wzajemnego Kredytu powstało w 1871 r. Zarówno kasy przemysłowców jak i towarzystwa wzajemnego kredytu stanowiły najzasobniejszy w Królestwie typ spółdzielni. Ich skład narodowościowy był najczęściej mieszany: polsko-żydowski. Poważny udział w działalności tych towarzystw operacji wekslowych przyciągał do tych spółek często ludzi prowadzących spekulacyjna działalność handlową i w miarę upływu czasu przewaga elementu kapitalistycznego wyraźnie zwiększyła się.

Potrzeby drobnego rzemiosła, przemysłu i wolnych zawodów, a więc w zasadzie ludności miejskiej zaspokajały towarzystwa drobnego kredytu tzw. oszczędnościowo-pożyczkowe[26]. Nie udzielały one kredytu handlowego i kupcy nie mogli być ich członkami. Kapitał założycielski powstał z udziałów członkowskich, które zamykały się w granicach 10-100 rb., a uzyskana pożyczka nie mogła przekroczyć 300 rb. Pierwsze takie stowarzyszenie powstało w Płocku w 1870 r.

W latach 80-90. XIX w. obserwowano zastój spowodowany głównie trudnościami stwarzanymi przez administrację carską[27]. Nie pozwalano też istniejącym stowarzyszeniom na przyjmowanie ludności wiejskiej. Uznano, bowiem, że w miastach wystarczyć winny towarzystwa wzajemnego kredytu, a na wsi gminne kasy (zamknięte instytucje stanowe niebędące spółkami).

Z idei solidaryzmu narodowego wynikło utworzenie w 1898 r. Łomżyńskiego Miejskiego Towarzystwa Kredytowego, skupiającego właścicieli nieruchomości, liczące początkowo 62 członków. Do jego powstania przyczynili się ziemianie, należący do Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego[28]. Miejskie Towarzystwo Kredytowe udzielało pożyczek pod zapis hipoteczny nawet na 35 lat. Pierwszym przewodniczącym tego Towarzystwa został miejscowy adwokat Marian Śmiarowski, a ostatni przewodniczący połączył te funkcje o w obu Towarzystwach[29], bowiem Kasa Przemysłowców była partnerem silniejszym kapitałowo, wspierającym posesjonatów łomżyńskich w ich potrzebach.

Szerszy rozwój kooperacji pieniężnej w zaborze rosyjskim stał się możliwy dopiero po 1904 r., gdy Rady Państwa w Petersburgu wydała opinię o instytucjach drobnego kredytu. Odtąd Minister Finansów zaczął zatwierdzać i ogłaszać w zbiorze praw i rozporządzeń rządowych różne wzorcowe statuty dla instytucji drobnego kredytu. W 1905 r. ogłoszono dwa wzorcowe statuty dla instytucji powstających na zasadach spółdzielczych, obowiązujących i w granicach Królestwa Polskiego[30]. W 1909 r. działało już w Królestwie 359 spółek, w 1912 r. – 704, a w 1913 r. – 740[31].

W Łomży z innych spółdzielczych inicjatyw finansowych wymienić należy m. in. założoną w 1906 r. Kasę Pomocy dla Pracowników Stowarzyszeń Spożywczych „Przezorność” oraz istniejące od 1911 r. Łomżyńskie Towarzystwo Oszczędnościowe[32], którego siedziba mieściła się w redakcji czasopisma „Wspólna Praca”, propagującego spółdzielczość.

Władze carskie wspierały Komitety Gubernialne ds. Drobnego Kredytu. W 1906 r. powstało I Towarzystwo Kredytowe w Łomży, które zaciągnęło w tym roku pożyczkę w rosyjskim Banku Państwowym. W 1914 r. zrzeszało 639 członków i udzieliło pożyczek na ponad 48 tys. rb.[33]. W 1908 r. utworzono II Towarzystwo Kredytowe Ziemskie, obejmujące działalnością oprócz Łomży także Piątnicę i Łomżycę[34]. W następnym roku powstało Łomżyńskie Towarzystwo Wzajemnego Kredytu. W 1914 r. liczyło ono 701 członków[35]. Dwa ostatnie towarzystwa zrzeszały ludność żydowską.

Spółdzielczość oszczędnościowo-pożyczkowa, kredytowa ze względów formalno-prawnych w zaborze rosyjskim zaczęła rozwijać się później i nieco wolniej niż inne gałęzie spółdzielczości. Jeszcze przed I wojną światową rozmieszczenie spółek było raczej przypadkowe, niż planowe, związane najczęściej z inicjatywą miejscowych społeczników z kręgu duchowieństwa, ziemiaństwa, inteligencji. Zazwyczaj pierwsze spółki powstawały w miastach w związku z działalnością gospodarczą przemysłowców, rzemieślników i kupców. Z większych miast, takich jak: Warszawa, Płock i Łomża kooperacja oszczędnościowo-pieniężna i kredytowa stopniowo przenosiła się do mniejszych miast, osad, by w końcu docierać na wieś w postaci kas pożyczkowych (towarzystw pieniężnych) tworzonych w oparciu o kółka rolnicze. Orientacyjne dane dotyczące tej formy spółdzielczości na północnym Mazowszu zawierają tabele 3 i 4.

Tabela 3. Rozmieszczenie poszczególnych rodzajów spółdzielni kredytowych na północnym Mazowszu w 1912 r.

Gubernia Towarzystwa oszczędnościowo-pożyczkowe Towarzystwo kredytowe Towarzystwo wzajemnego kredytu Kasy pożyczkowe przemysłowców
Łomżyńska 38 7 2 1
Płocka 14 27 3 –
Razem 52 34 5 1

Źródło: „Przegląd Współdzielczy” 1913, nr. 6, s. 2.

Tabela 4. Spółki oszczędnościowo-pożyczkowe i kredytowe na północnym Mazowszu w 1912 r.

Gubernia Ilość spółek Ilu mieszkańców przypada na 1 spółkę Ilość uczestników Przeciętna liczba uczestników Na 1000 mieszkańców należy do spółek
Łomżyńska 52 130.000 21.496 410 31
Płocka 40 170.000 34.710 870 49
Razem 92 300.000 56.206 1.280 80

Źródło: E. Tymiński, Stan kooperacji pieniężnej w Królestwie Polskim, w: Ruch współdzielczy na ziemiach polskich, Lwów 1916, s. 60, 62.

Ogółem w dwóch wyżej wymienionych guberniach w 1912 r. istniały zaledwie 92 spółki rozsiane w miastach i na wsi, zrzeszając 56.206 członków. Nie było to wiele, stanowiło odbicie stosunków gospodarczych na tym ubogim rolniczym terenie, o niewielkiej jeszcze liczbie zakładów przemysłowych. Oceniając stan kooperacji pieniężnej w Królestwie Polskim w przededniu I wojny światowej Emil Tymiński stwierdził: „Mimo woli nasuwa się (…) wniosek, że zainteresowanie wspólnictwem w kraju jest jeszcze nieznaczne, że korzystają z kredytu wyłącznie prawie tylko ci, którzy na razie potrzebują gotówki, i że nasze spółki nie zdołały dotąd zachęcić szerokich warstw ludności do korzystania z kredytu dla wytwórczej pracy. Obecnie biorą ci, którzy z powodu jakiegoś nieszczęścia, wypadku, trafu, zmuszeni są udać się po pożyczkę. Stronią zaś ci, którzy dobrowolnie, bez żadnego przymusu, rozumiejąc korzyści taniego i dogodnego kredytu, powinni brać pieniądze, intensywniej pracować i wytwarzać nowe wartości.”[36] Stan ten znajdował potwierdzenie w miastach i miasteczkach północnego Mazowsza.

Spółdzielczość rolnicza

Upowszechnianiu kooperacji na wsi torowały drogę stowarzyszenia mające na celu podniesienie stanu gospodarczego kraju. Powstałe w 1858 r. Towarzystwo Rolnicze, szybko w 1859 r. zwróciło uwagę na możliwości tkwiące w tej formie zbiorowego działania dostosowanych do lokalnych potrzeb. W 1859 r. na wolnych zebraniach Towarzystwa skupiającego sfery ziemiańskie poruszono sprawę spółek i uchwalono, że zawiązywanie spółek rolnych „obywatelskich” jest potrzebą krajowego rolnictwa[37].

Represje polityczne po powstaniu styczniowym uniemożliwiły wkrótce szeroko nakreśloną działalność gospodarczo-oświatową Towarzystwa Rolniczego. Dopiero ogłoszenie tymczasowych przepisów o Stowarzyszeniach wydanych w 1906 r. na fali swobód wywalczonych przez rewolucję 1905 r., umożliwiło działalność towarzystwa rolniczego odtworzonego jako związek towarzystw okręgowych całego Królestwa Polskiego. Centralne Towarzystwo Rolnicze, utworzone w dniu 11 III 1907 r. miało na celu zespolenie usiłowań i prac ziemian, rolników zrzeszonych w towarzystwach rolniczych i okręgowych, dla podniesienia „stanu rolniczego” i wszystkich dziedzin gospodarki rolnej. W statucie deklarowano m. in.: „szerzenie i popieranie idei kooperacji rolniczej”, przede wszystkim zaś towarzystw rolniczych okręgowych i kółek włościańskich oraz organizację związków stowarzyszeń zawodowych. Zapowiadano pośredniczenie w zbycie i zakupie produktów, a także ułatwienie w sprowadzaniu i nabywaniu narzędzi, płodów rolnych i zwierząt gospodarskich.[38]

Przy wydziale społeczno-ekonomicznym CTR powstała odrębna sekcja kooperatyw rolniczych. Zajęła się ona sprawą nawiązania stosunków pomiędzy kółkami rolniczymi a syndykatami rolniczymi i towarzystwami wzajemnych ubezpieczeń, podjęła dzieło ujednolicenia sprawozdań rachunkowych zrzeszonych instytucji i spółek, zachęcała do upowszechnienia wśród włościan budownictwa ogniotrwałego i popularyzowała ubezpieczenia od ognia[39].

Sprawy propagowania kooperacji znalazły się również w orbicie zainteresowań wydziały mleczarskiego CTR, który zajmował się organizacją krajowego mleczarstwa, zalecając zwłaszcza spółdzielczą formę tworzenia mleczarni i zrzeszeń hodowców. Również wydział kółek rolniczych wiele uwagi poświęcał rozmaitym spółkom tworzonym przy tych organizacjach. W sierpniu 1913 r. otwarto w Warszawie Biuro Drobnych Stowarzyszeń Rolniczych, mające służyć pomocą wszelkiego rodzaju drobnym stowarzyszeniom rolniczym z wyjątkiem kółek rolniczych i stowarzyszeń mleczarskich, posiadających w ramach CTR osobne wydziały[40].

Analiza zestawienia sprawozdań z działalności okręgowych towarzystw rolniczych w 1912 r. ukazuje bogatą, wielokierunkowa pracę gospodarczą i wychowawczo-oświatową. Znaczna część dochodów towarzystw i praca dydaktyczna została zużyta na zaspokojenie potrzeb drobnych rolników.

Tabela 5. Działalność okręgowych Towarzystw Rolniczych zrzeszonych w CTR na północnym Mazowszu w 1912 r.

Nazwa Towarzystwo Rolnicze Ilość członków Ogólny dochód w 1912 r. Rozchód w 1912 r. W 1912 r. rozchód większy (%) Wygłoszono referatów
Ciechanowskie 120 12.990 12.990 75 4
Ziemi Dobrzyńskiej 84 6.723 6.818 69 4
Łomżyńskie 52 3.830 4.093 400 2
Ostrołęckie 35 2.123 2.097 20 3
Ostrowskie 24 822 1.213 70 4
Płockie 162 12.961 11.283 92 6
Pułtuskie 115 3.709 3.108 – 4
Wysoko Mazowieckie 23 900 900 348 7
Razem 615 44.058 42.502 * 34
17,75% 30,85% 30,86%
Ogółem CTR 32 towarzystwa 3.464 142.820 137.723 50% 143

* rubryka nie sumuje się.

Źródło: Centralne Towarzystwo Rolnicze i Włościańskie Kółka Rolnicze w Królestwie Polskim; w: Ruch współdzielczy na ziemiach polskich, Lwów 1916, s. 109.

Wśród 32 okręgowych towarzystw rolniczych zrzeszonych w CTR na północnym Mazowszu działało 25%, co świadczyło o popularności tego typu zrzeszeń, o ugruntowaniu się już w przededniu I wojny światowej idei wspólnej pracy ziemiaństwa w celu poprawy stanu gospodarki swych majątków, w perspektywie narodowej. Pomiędzy 8 miejscowymi towarzystwami liczebnością i dochodami a także zasięgiem oddziaływania wyróżniały się towarzystwa płockie, pułtuskie i ciechanowskie, funkcjonujące w oparciu o spopularyzowane wcześniej wzory społecznego, obywatelskiego działania. Jednakże dynamiką działalności gospodarczej szczególnie wyróżniały się towarzystwa łomżyńskie i wysoko mazowieckie. Ustępowały im w tym względzie towarzystwa płockie, ciechanowskie i ostrołęckie.

W zasięgu oddziaływania towarzystw rolniczych powstawały i rozwijały się kółka rolnicze skupiające włościan, działające pod patronatem ziemiaństwa. Zrzeszały one łącznie 615 członków, co stanowiło prawie 18% ogółu CTR. Łączny dochód i rozchód miejscowych towarzystw przekraczał sumę 40 tys. rb, co stanowiło ponad 30% w globalnych dochodach i rozchodach CTR.

Pod względem organizacji kółek rolniczych Królestwo Polskie wzorowało się na Poznańskiem, nie organizując działalności kółek do jednej tylko miejscowości, rozszerzając ją na okoliczne tereny. Żywiołowo rozwijający się po 1905 r. ruch stowarzyszeniowy na wsi przejęło pod swe wpływy Centralne Towarzystwo Rolnicze, które w 1907 r. utworzyło specjalny Wydział Kółek Rolniczych

Tabela 6. Stan i działalność kółek rolniczych CTR na północnym Mazowszu w 1912 r.

Okręg Ilość gmin w okręgu Ilość ludności wiejskiej Ilość kółek rolniczych Ilość członków kółek
Ogółem Ubezpieczających się od ognia Zakład doświadcz. nawozownie Biorących udział w kursach Uczestniczących w wycieczkach Poddających gospodarstwo lustracji
Ciechanowski 35 214.446 43 1812 163 90 22 70 56
Łomżyński 32 190.826 5 488 19 37 16 5 8
Ostrołęcki 11 72.148 11 480 9 47 7 9 7
Ostrowski 12 69.513 17 548 5 10 6 1 6
Płocki 27 131.603 40 1229 221 111 31 61 72
Puławski 19 134.292 23 810 40 39 59 1 16
Płoński 13 75.115 18 396 5 6 41 2 13
Wysoko Mazowiecki 9 64.657 8 338 4 11 2 – 3
Ziemia Dobrzyńska 33 138.141 30 1054 123 59 69 110 27
Razem 191 1.090.741 205 7.155 589 410 255 259 208
16,01% 22,55% 23,81%
Ogółem w zab. ros. CTR 32 okręgi 1188 6.811.380 909 30.050 2.468 1.623 1.812 1.655 1.104

Źródło: Centralne Towarzystwo Rolnicze i włościańskie kółka rolnicze w Królestwie Polskim w: Ruch współdzielczy na ziemiach polskich, Lwów 1916, s. 114-115.

Tab. 7. Działalność kółek rolniczych na północnym Mazowszu w 1912 r.

Okręg kółka prenumerowały czasopisma założyły stowarzyszenia pieniężne założyły mleczarnie spółdzielcze używały siewników wspólnie używały maszyn i narzędzi wspólnie zakupiły nawozów sztucznych worków: nasion (korcy) maszyn i narzędzi
Ciechanowski 247 8 6 43 32 4.077 22 57
Łomżyński 184 15 2 10 14 959 89 10
Ostrołęcki 109 3 6 13 25 2.630 40 43
Ostrowski 124 7 2 7 10 3.435 2 9
Płocki 306 11 2 61 40 852 44 32
Puławski 230 4 2 9 13 1.108 67 13
Płoński 48 1 4 11 7 24.147 382 143
Wysoko Mazowiecki 957 5 2 4 8 1.253 17 56
Ziemia Dobrzyńska 238 5 13 70 41 2.096 70 33
Razem 1.581 59 39 228 190 41.557 733 396
Ogółem w zab. ros. CTR 32 okręgi 7.145 423 142 1.336 809 126.276 3.031 2.578

Źródło: Centralne Towarzystwo Rolnicze i włościańskie kółka rolnicze w Królestwie Polskim w: Ruch współdzielczy na ziemiach polskich, Lwów 1916, s. 114-115.

Analiza stanu i działalności kółek rolniczych CTR na północnym Mazowszu w 1912 ukazuje ośrodki oddziaływania wzorów wspólnej pracy gospodarczo-społecznej, jakimi były miasta i okręgi: ciechanowski, płocki, łomżyński, dobrzyński, pułtuski i ostrowski. Na tym terenia działało 205 kółek rolniczych, (co stanowiło przeszło 22% kołek rolniczych CTR) zrzeszających 7155 członków, czyli 23,81% ogół gospodarczy w tej organizacji w zaborze rosyjskim. Jak świadczą zestawione dane, kółka rolnicze podejmujące wspólną pracę gospodarczą i wychowawczo-oświatową stawały się czynnikami postępu cywilizacyjnego na wsi. Postęp w metodach gospodarowania wiódł do propagowania upowszechniania przedsięwzięć spółdzielczych: stowarzyszeń kredytowych, prób wspólnych zakupów i zbytu, użytkowania narzędzi, tworzenia spółdzielczych mleczarni. Dziewięć mazowieckich kółek rolniczych założyło łącznie 59 stowarzyszeń pieniężnych  i 39 spółdzielczych mleczarni, co stanowiło odpowiednio 11,32% i 27,33% tego rodzaju placówek pod egidą CTR w Królestwie.

Zaznaczyć przy tym należy, że CTR nie było wówczas jedyną organizacją zrzeszającą kółka rolnicze. Obok niego działały w zaborze rosyjskim kółka zrzeszone w Towarzystwie Kółek Rolniczych im. Staszica, znajdujące się w sferze wpływów ruchu ludowego „zaraniarskiego”.

Warunki polityczne sprawiły również, że ruch ludowy w Królestwie Polskim rozwijał się stosunkowo później aniżeli w Galicji, po rewolucji 1905-1907 r. Hasła społeczno-kulturalnej emancypacji chłopów głosił początkowo Polski Związek Ludowy, na który duży ideowy wpływ wywarł Edward Abramowski, entuzjasta wielkich możliwości integracyjnych ruchu spółdzielczego. Możliwość przejścia do nowego ustroju społecznego poprzez kooperatywy głosiła też następna organizacja Związek Młodej Polski Ludowej, który w 1906 r. przystąpił do organizowania odrębnych chłopskich kółek rolniczych, ściśle związanych z ruchem ludowym. Dla propagowania dążeń ruchu ludowego wiele zrobiło pismo „Zaranie” wydawane od 1907 r. przez Maksymiliana Malinowskiego. Pod hasłem „samo sobie”- „Zaranie” odwoływało się do własnych sił chłopów, było wyrazem ich postępującej emancypacji spod wpływów klas posiadających i kleru. Ekonomiczne i kulturalne inicjatywy chłopów opierały się na własnych kółkach rolniczych, im. S. Staszica, których liczba wzrosła z 50 do 138 kółek zrzeszających 6 tys. członków przed I wojną światową[41]. Szacuje się, że w 1914 r. działało w Królestwie ogółem ok. 1400 kółek zrzeszających ok. 66 tys. członków, (czyli ok. 4-5% ogółu gospodarzy) wyróżniających się kulturą i poziomem intelektualnym[42].

Pomimo różnic ideologicznych kółka CTR i Towarzystwa Kółek Rolniczych im. S. Staszica miały zbliżony program prac, wychodząc z założenia, że jest ono „punktem wyjścia i oparcia dla wszelkiej pracy zbiorowej na wsi”, skąd wywodzą się projekty, nowych prac i nowych organizacji[43]. Duże znaczenie przywiązywano w tym kręgu do rozwoju inicjatyw spółdzielczych integrujących środowisko, dostarczających środków i umożliwiających prowadzenie pracy społeczno-wychowawczej, oświatowej. W oparciu o organizacje kółek tworzono różnego typu spółdzielnie, zwłaszcza mleczarskie, kasy oszczędnościowe i sklepy, zakładano koła gospodyń wiejskich i koła młodzieżowe. Ruch zaraniarski przywiązywał też wielką wagę do prowadzenia pracy oświatowej wśród chłopów, a zwłaszcza wśród młodzieży wiejskiej.

*                 *               *

Przedstawiona analiza rozwoju różnych form spółdzielczości na północnym Mazowszu potwierdza „prawidłowości” rozwoju tego ruchu w zaborze rosyjskim. Ilościowo dominowała i tu spółdzielczość spożywców rozprzestrzeniająca się w latach poprzedzających wybuch I wojny światowej z większych ośrodków miejskich jakim była Łomża (obok Warszawy, Płocka, Ciechanowa i Białegostoku) o tradycjach obywatelskiego działania, na wieś. Rolniczy charakter tych ziem sprawiał, że na podatny grunt trafiała tu propaganda nowoczesnego, racjonalnego gospodarowania podejmowana z razu przez ziemiaństwo grupujące się w towarzystwach rolniczych, a później przez wyemancypowany spod ziemiańskiego patronatu zaraniarski ruch ludowy. Do wspólnej zaś pracy jednoczyć miała spółdzielczość, umożliwiająca nie tylko poprawę położenia materialnego, lecz również pracę oświatowo-wychowawczą o dalekosiężnym celu narodowym. O zrozumieniu i nadziejach pokładanych w zbiorowym działaniu świadczyło pojawienie się na wsi i rozprzestrzenianie różnych organizacji gospodarczo-społecznych: towarzystw rolniczych i kółek włościańskich. Pod względem liczby i efektów działania tych organizacji tereny północnego Mazowsze nie pozostawały w tyle za innymi regionami kraju. Również nie odbiegał od stanu innych ziem Królestwa stosunkowo powolny rozwój instytucji kredytowych, przyjmujących się w tej części kraju inaczej niż w Poznańskiem i Galicji z trudem, niedysponującymi jeszcze większymi kapitałami. W braku własnych kapitałów upatrywać można własne trudności w tworzeniu rozmaitych instytucji dochodowych, „spółek zarobkowych”, inwestujących w produkcję i handel.

Analiza przytoczonych danych statystycznych dotyczących inicjatyw spółdzielczych świadczy, ż propaganda kooperacji głoszona od lat 60. XIX w. padała tam na podatny grunt i po paru dziesiątkach lat – gdy sytuacja polityczna umożliwiła szerszą legalną działalność publiczną – kraj pokrywał się siecią różnych placówek spółdzielczych. Były one bez wątpienia ośrodkami integrującymi miejscowe społeczeństwo do wspólnej pracy, niosły nadzieję na podniesienie stanu gospodarczego kraju, najpierw we własnym małym kręgu, służyły pracy oświatowo-wychowawczej dla narodowej przyszłości. W przededniu I wojny światowej niosącej wielkie zniszczenia, dezorganizację życia gospodarczego, ale i odrodzenie własnego państwa, stanowiły fundament, na którym budowano ruch spółdzielczy już w II Rzeczypospolitej.

Podczas I wojny światowej Łomża i okolice znalazły się pod okupacją niemiecką przez ponad 3 lata (1915 – 1918). Stowarzyszenia spożywcze prowadziły nielegalny handel reglamentowaną żywnością, zapewniając mieszkańcom miasta zaopatrzenie w tanią żywność. Wspomagano także i aprowizowano także uchodźców wojennych

W II RP, po okresie chaosu gospodarczego i stabilizacji waluty, Łomża (początkowo siedziba powiatu, a od 1920 r. miasto wydzielone) znów stała się żywym ośrodkiem spółdzielczości oszczędnościowo – kredytowej, spożywców i rolniczo – handlowej[44]. Ciężka sytuacja gospodarcza  sprzyjała wzrostowi zainteresowania ludności zakładaniem spółdzielni, zwłaszcza spożywczych, ułatwiających aprowizację mieszkańców. W wieku miastach b. Królestwa jeszcze podczas wojny powstawały kooperatywy spożywcze różnej orientacji politycznej i apolityczne, uczestniczące w dystrybucji reglamentowanej żywności. Po odzyskaniu niepodległości i przezwyciężeniu chaosu gospodarczego, następowało scalanie i konsolidacja organizacji spółdzielczych, zakładano nowe spółdzielnie w miastach i na wsi. W 1919 r. odbudowano organizację stowarzyszeń spożywców, które w 1926 r. przystąpiły do Związku Spółdzielni Spożywców RP „Społem”[45]. Aby ułatwić działalność różnych spółdzielni, oddalonych od centrali w stolicy, postanowiono utworzyć pośrednie ogniwo organizacyjne – oddział terenowy w Łomży. I tak w Łomży miał siedzibę oddział terenowy Związku „Społem”, którego kierownikami byli kolejno: Wacław Pozowski, Stefan Zawadzki, Stanisław Wojciechowski, Zygmunt Fuks i Aleksander Marczyński. Zakupiono plac przyległy do stacji kolejowej przy ul. Śniadowskiej, wybudowano magazyn i bocznicę kolejową[46]. Oddział obsługiwał także spółdzielnie z powiatów: łomżyńskiego, kolneńskiego oraz części szczuczyńskiego i ostrołęckiego. Zaopatrywały się w nim w towary spółdzielnie z Łomży, Kolna, Ostrołęki, Zambrowa, Nowogrodu, Myszyńca oraz 24 spółdzielnie wiejskie i 7 spółdzielni uczniowskich[47]. Ponadto łomżyński oddział Związku „Społem” prowadził także 4 komisowe hurtownie soli w Łomży, Kolnie, Myszyńcu i Ostrołęce, 2 hurtownie wyrobów tytoniowych w Kolnie i Łomży oraz rozlewnię octu[48].

W okresie międzywojennym Łomży istniała także Kasa Stefczyka i Centralna Spółdzielnia Mleczarska „Zdrowie”[49].

Druga wojna światowa wstrząsnęła polską spółdzielczością, którą zachowana została jedynie w Generalnym Gubernatorstwie, lecz włączona w gospodarkę wojenną III Rzeszy i pozbawiona (oficjalnie) możliwości prowadzenia działalności społecznej[50]. Początek wojny przyniósł we wrześniu 1939 r. krótkotrwałą okupację niemiecką, a następnie sowiecką i przyłączenie do Białoruskiej SSR. Okupacja sowiecka spowodowała włączenie polskich spółdzielni w system spółdzielczy Centrosojuza. Niemcy powrócili w czerwcu 1941 r. Na terenach przyłączonych do III Rzeszy polska spółdzielczość została zlikwidowana, a jej majątek przejęty przez przedsiębiorstwa niemieckie.

Po wojnie, łomżyński oddział Związku „Społem” został otwarty ponownie w lutym 1945 r., lecz jego likwidacja nastąpiła na początku 1950 r. w związku z reorganizacją i powstaniem Państwowej Spółdzielczej Centrali Handlowej i rozwojem sieci GS „Samopomoc Chłopska” oraz przekształcaniem spółdzielni spożywców, działających na terenach wiejskich i rolniczo – handlowych, w uniwersalne spółdzielnie „SCh”[51]. W Polsce powojennej, spółdzielczość, traktowana jako wspierany przez władze sektor gospodarki „uspołecznionej”, wtopiona została w centralnie planowaną gospodarkę nakazowo – rozdzielczą, co skutkowało szybkim rozwojem różnych branż spółdzielczości i rozwojem centralnych i terenowych struktur administracyjnych, dostosowanych do podziału administracyjnego kraju i organizacji branżowych. W 1958 r. powstała Łomżyńska Spółdzielnia Mieszkaniowa, która umożliwiła poprawę standardu mieszkaniowego prawie 30 tys. mieszkańców miasta Spółdzielnia Inwalidów „Razem” prowadziła usługi krawieckie, szewskie, rymarski. PSS „Społem” oprócz sieci sklepów prowadziła różne punkty usługowe i ośrodek „Praktyczna Pani”. Rejonowa Spółdzielnia Ogrodniczo – Pszczelarska zrzeszała prawie 200 członków. W Łomży istniały powiatowe (a później od 1975 r. wojewódzkie) związki spółdzielni spożywców, GS „SCh”, pracy i usług. Pojawiły się nowe obszary działania spółdzielczego. Orientacyjne dane o ilości spółdzielni różnych branż (spożywców, GS „SCh”, mleczarskich ogrodniczo – pszczelarskich, rzemieślniczych podaje tab.8. Niestety, niepełne dane oraz różnych charakter ich działalności nie pozwala na próbę zbiorczego ustalenia potencjału gospodarczego wymienionych spółdzielni.

Tab. 8. Działalność wybranych organizacji spółdzielczych w woj. łomżyńskim w 1988 r.

Wyszczególnienietypu organizacji Spółdziel-nie Członkowieosoby fizycznew tys. Punkty sprzedaży detalicznej Zakłady ipunkty gastrono-miczne Punktyskupu Zakładyproduk-cyjne
ogółem sklepy
CZS „SCh”(GS „SamopomocChłopska”)

CZSMl

(mleczarski)

CSOiP

(ogrod.-pszczel.)

CZ RSP

(roln.-prod.)

BGŻ (BS)

CZS „Społem”

CZSBM (Mieszk.)

CZRz (rzemiosło)

 2851

20

36

6

21

5

 5631,61,7

379

53,4

23,4

24

5,1

 874-49

–

–

141

–

–

 699–

–

–

141

–

–

 48–

–

–

43

–

–

 12271621

–

–

–

–

 5771

–

38

–

–

* rubryki nie sumują się. Zestawienie nie obejmuje spółdzielni zrzeszonych w CZSP, CZSI, CZSN, „Cepelii” (spółdzielnie pracy) oraz KZROiKR (SKR – spółdzielnie kółek rolniczych).

Źródło: Spółdzielczość w liczbach, NRS-GUS, Warszawa 1989, s.52, 54, tab. 30; s. 57, tab. 31;  s. 64, tab. 33; s. 66, 67, tab. 36; s. 70, tab. 37.

Sto lat dziejów spółdzielczości w Łomży i okolicy świadczy, że stanowiła ona istotny składnik życia gospodarczo – społecznego, służąc różnym potrzebom ludności. Przetrwała ciężkie lata wojen, chaosu gospodarczego, odradzała się i rozwijała pomimo trudności. Pomimo, że ustawa O zmianach w organizacji i działalności spółdzielczości[52] z dn. 20 stycznia 1990 r. zlikwidowała hierarchicznie budowaną w Polsce powojennej strukturę organizacyjną spółdzielczości funkcjonującej w centralnie planowanej gospodarce nakazowo – rozdzielczej, spółdzielnie łomżyńskie (spożywców, mieszkaniowa, mleczarska, BS, GS „SCh”,) chociaż poniosły dotkliwe straty, przetrwały i zdołały przystosować się do nowych warunków.

Przypisy:

[1] Zarys historii polskiego ruchu spółdzielczego, cz. I do 1918 r. pod red. S. Inglota, ZW CRS, Warszawa 1971,

  1. 242-244.

[2] Od Edwarda Abramowskiego do Jana Józefa Lipskiego. Z dziejów niepodległościowego i demokratycznego nurtu w polskim ruchu socjalistycznym, pod redakcją M. M. Drozdowskiego, Wyd. Typografia, Warszawa 2002.

[3] Z. Świtalski, Stan wiedzy o życiu i twórczości Edwarda Abramowskiego, odb. SKN, Warszawa 1979, s. 11.

[4] Zarys historii Powszechnej Spółdzielni Spożywców w Białymstoku, w zbiorach SIB, s. 2, 3, 4, 5; J. Żerkowski, Najstarsze spółdzielnie spożywców w Polsce, Warszawa 1974, s. 174.

[5] A. Dobroński, Łomża w latach 1866 – 1918, ŁTN, Łomża-Białystok 1993, s. 59.

[6] Cyt. za A. Dobroński, s. 59.

[7] Tamże.

[8] L. Krzywicki, Stowarzyszenia spożywcze. Ustęp z dziejów kooperacji, Warszawa 1903, s. 298, 299.

[9] Zarys historii polskiego ruchu spółdzielczego…, s. 266.

[10]Tamże.

[11] Cyt za: A. Dobroński, Łomża w latach 1866 – 1918, s. 59-60.

[12] Jak wyżej, s. 60.

[13] A. Dobroński,  Łomża w latach 1866 – 1918., s. 49-50.

[14] Z. Chyra-Rolicz, Towarzystwo  Kooperatystów a rozwój polskiego ruchu spółdzielczego, W „Spółdzielczy Kwartalnik naukowy” 1989, nr 4, s. 71-80.

[15] A. Dobroński, Łomża w latach 1866 – 1918, s. 59.

[16] S. Poraj, Spółdzielczość w Łomży, w: „Ster” 1908, R. II, nr 16, s. 18.

[17] A. Dobroński, Łomża w latach 1866 – 1918, s. 59.

[18] AGAD zespół: Warszawski Generał Gubernator (GGW), sygn. 6975, k. 14.

[19] „Społem” 1911, nr. 5, s. 2-3; 1912, nr. 26, s. 6-7.

[20] AGAD, GGW, sygn. 6830,6835,6833.

[21] J. Kownacki, 70 lat spółdzielczej biblioteki, „Społem” 1987, nr 24, s. 14.

[22] Szerzej o tym: E. Kołodziej, Spółdzielczość na Mazowszu do 1939 r., „Rocznik Mazowiecki” 1999, t. XI, s. 124-127.

[23] A. Dobroński, Łomża w latach 1866 – 1918, s. 62.

[24]. Tamże.

[25] Jak wyżej, s. 62-63.

[26] Zarys historii …, s. 251.

[27] Tamże.

[28] A. Dobroński, Łomża w latach 1866 – 1918, s.63.

[29] A. Dobroński, Łomża w latach 1866 – 1918, s. 63.

[30] E. Tymiński, Stan kooperacji pieniężnej w Królestwie Polskim, w: Ruch współdzielczy na ziemiach polskich, Lwów 1916, s. 57-58.

[31] jak wyżej, s. 59.

[32] Tamże.

[33] A. Dobroński, Łomża w latach 1866 – 1918, s. 63.

[34] Tamże.

[35] Tamże.

[36]E. Tymiński, Stan kooperacji …, s. 63.

[37] W. Grabski, Historia Towarzystwa Rolniczego (1858-1861), Warszawa 1904, t. I; Centralne Towarzystwo Rolnicze i Włościańskie Kółka Rolnicze w Królestwie Polskim; w: Ruch współdzielczy na ziemiach polskich …, t. I, Warszawa 1904, s. 91, 93.

[38] Centralne Towarzystwo Rolnicze …, s. 100 (pkt. j, k).

[39] jak wyżej, s. 101.

[40] Centralne Towarzystwo Rolnicze …, s. 102, 103, 104.

[41] J. Bartyś, Kółka rolnicze w Królestwie Polskim, Warszawa 1974, s. 96.

[42] J. Borkowski, A. Gurnicz, Kółka rolnicze w II Rzeczypospolitej, LSW, Warszawa 1978, s. 231.

[43] J. Bartyś, Kółka rolnicze w Królestwie Polskim, s. 96

[44] W. Jemielity, Łomża w okresie międzywojennym, ŁTN, Łomża 2002, s. 32-33.

[45] W. Rusiński, Zarys historii polskiego ruchu spółdzielczego, cz. II 1918 – 1939, ZW CZSR, Warszawa 1980, s. 37, 38,41, 79.

[46] W. Jemielity, Łomża w okresie międzywojennym, s. 32- 33.

[47] Tamże.

[48] Tamże.

[49] Tamże.

[50] Szerzej o tym: H. Trocka, Spółdzielczość polska w kampanii wrześniowej i antyhitlerowskim ruchu oporu na terenie generalnego Gubernatorstwa (1939-1945),Wyd. Spółdzielca, Warszawa 2004.

[51] „Społem” Spółdzielczość spożywców. Consumer Co-operatives, Wyd. qax manufaktura artystyczna, Bydgoszcz 2001, b. p.; Spółdzielczość Gminna „Samopomoc Chłopska”, Wydawnictwo Czarno-Biała, Bydgoszcz 2000, t. III, s. 120.

[52] Dz. U. 1990, nr 6, poz. 36.

Bibliografia cytowań:

Bartyś J., Kółka rolnicze w Królestwie Polskim, LSW, Warszawa 1974.

Borkowski J. Gurnicz A., Kółka rolnicze w II Rzeczypospolitej, LSW, Warszawa 1978.

Centralne Towarzystwo Rolnicze i Włościańskie Kółka Rolnicze w Królestwie Polskim, w: Ruch współdzielczy na ziemiach polskich,  Lwów 1916.

Chyra-Rolicz Z., Spółdzielczość – ofiara czy filar systemu socjalistycznego? w: Spór o ocenę historii Polski powojennej (1944 – 1989), pod redakcją W. Ważniewskiego, „Prace Instytutu Historii WSRP” nr 21, Wyd. IH WSRP, Siedlce 1998.

Chyra-Rolicz Z., Towarzystwo Kooperatystów a rozwój polskiego ruchu spółdzielczego, w: „Spółdzielczy Kwartalnik Naukowy” 1989, nr 4.

Dobroński A., Łomża w latach 1866 – 1918, ŁTN, Łomża–Białystok 1993.

Grabski W., Historia Towarzystwa Rolniczego (1858 – 1861), Warszawa 1904, t. I.

Jemielity W., Łomża w okresie międzywojennym, ŁTN, Łomża 2002.

Kołodziej E., Spółdzielczość na Mazowszu do 1939 r., w: „Rocznik Mazowiecki” 1999, t. XI.

Kownacki J., 70 lat spółdzielczej biblioteki, w:  „Społem” 1987, nr 24.

Krzywicki L., Stowarzyszenia spożywcze. Ustęp z dziejów kooperacji,  Warszawa 1903.

Od Edwarda Abramowskiego do Jana Józefa Lipskiego. Z dziejów niepodległościowego i demokratycznego nurtu w polskim ruchu socjalistycznym, red. Marek Marian Drozdowski, Wyd. Typografia, Warszawa 2002.

Pomoc czy przeszkoda? Rola tradycji w odbudowie polskiej spółdzielczości. Praca zbiorowa, red. Zofia Chyra-Rolicz, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2005.

Poraj S., Współdzielczość w Łomży, w: „Ster” 1908, R. II, nr 16.

Ruch współdzielczy na ziemiach polskich, Lwów 1916.

Rusiński W., Zarys historii polskiego ruchu spółdzielczego, cz. II 1918-1939, ZW CZSR, Warszawa 1980.

„Społem” Spółdzielczość Spożywców, Wydawca: qax manufaktura artystyczna, Bydgoszcz 2001.

Spółdzielczość Gminna „Samopomoc Chłopska”, Wydawnictwo Czarno-Biała, Bydgoszcz 2000, t. III.

Spółdzielczość w liczbach, NRS-GUS, Warszawa 1989.

Świtalski Z., Stan wiedzy o życiu i działalności Edwarda Abramowskiego, odb. „Spółdzielczy Kwartalnik Naukowy” 1979.

Trocka H., Spółdzielczość polska w kampanii wrześniowej i antyhitlerowskim ruchu oporu na terenie Generalnego  Gubernatorstwa, Wyd. „Spółdzielca”, Warszawa 2004.

Tymiński E., Stan kooperacji pieniężnej w Królestwie Polskim, w: Ruch współdzielczy na ziemiach polskich, Lwów 1916.

Wojciechowski S., Statystyka spółdzielni, Warszawski Związek Spółdzielni Spożywców, Warszawa 1911-1918.

Wojciechowski S., Historia spółdzielczości polskiej do 1914 r., ZSS, Warszawa 1939.

Zarys historii polskiego ruchu spółdzielczego, cz. I do 1918 r., red. S. Inglot,  ZW CRS, Warszawa 1971.

Zarys historii Powszechnej Spółdzielni Spożywców w Białymstoku, masz. SIB, Warszawa.

Żerkowski J., Najstarsze spółdzielnie spożywców w Polsce, ZW CRS, Warszawa 1964.

Żerkowski J., Spółdzielczość spożywców w Polsce 1918-1939, ZW CRS, Warszawa 1961.

Copyright © 2017. All Rights Reserved.