Administracja ogólna na terenie powiatu mińskiego w latach 1866–1915
- Dominik Kotara (Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach)
- tom 20 (2022)
- Wersja drukowana: 18.11.2021
- DOI: 10.36121/RRH.KOTARA.20.2022
Abstract
General administration in the Minsk poviat in the years 1866-1915
Mińsk County (official name: Novo-Mińsk) was the result of the administrative reform of the Kingdom of Poland, carried out by virtue of the decree of Tsar Alexander II issued on December 19/31, 1866. It included two cities (Mińsk and Kałuszyn) and 16 rural communes. The district was administered by the head of the district who was responsible to the gubernial superior. The head of the county administration was subordinated to magistrates and communal authorities of Mińsk County.
Keywords: public administration, Poland, Russian Partition, Mińsk County
Streszczenie
Powiat miński (nazwa urzędowa: Nowo-Miński) powstał w wyniku reformy administracji Królestwa Polskiego, przeprowadzonej na mocy ukazu cara Aleksandra II wydanego 19/31 grudnia 1866 r. Obejmował on dwa miasta (Mińsk i Kałuszyn) oraz 16 gmin wiejskich. Powiat zarządzany był przez naczelnika powiatu odpowiedzialnego przed zwierzchnikiem gubernialnym. Naczelnik stał na czele zarządu powiatowego, któremu podlegały magistraty i władze gminne powiatu mińskiego.
Słowa kluczowe: administracja publiczna, Polska, zabór rosyjski, powiat miński
Upadek powstania styczniowego stał się dla władz carskich okazją do ostatecznego zniesienia wszelkich odrębności prawnoustrojowych Królestwa Polskiego. Miało on utracić jakąkolwiek samodzielność administracyjną. Działania rusyfikacyjne objęły wszystkie dziedziny życia publicznego, społecznego i kulturalnego jego mieszkańców.
Na wzór rosyjski zreformowano administrację ustrojową Królestwa. Likwidacji uległy wszystkie naczelne polskie organy, a ich miejsce zajęły rosyjskie odpowiedniki, podporządkowane odpowiednim carskim resortom. Reorganizacją objęto również administrację terenową „Przywiślańskiego Kraju”. Ukaz cara Aleksandra II z dnia 19 (31) grudnia 1866 r. wprowadził w życie ustawę o zarządzie gubernialnym i powiatowym w guberniach Królestwa Polskiego”[1].
W ramach nowego podziału terytorialnego w roku następnym ziemie Królestwa podzielono na 10 guberni i 85 powiatów[2]. Zwiększenie liczby tych jednostek administracyjnych miało na celu wzmocnienie nadzoru policyjnego i przyspieszenie procesów rusyfikacyjnych społeczeństwa polskiego. Wśród 13 nowych powiatów guberni warszawskiej znalazł się również powiat miński z siedzibą w Mińsku[3]. Postanowieniem Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim z dnia 28 czerwca (10 lipca) 1868 r. miastu zmieniono nazwę na Nowo-Mińsk, a powiat przemianowano na nowo-miński[4].
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie struktury organizacyjnej i funkcjonowania administracji ogólnej w powiecie mińskim w latach 1867–1915 oraz zaprezentowanie sylwetek wyższych urzędników piastujących stanowisko naczelnika powiatu w tym okresie. W dotychczasowej literaturze dotyczącej ziemi mińskiej doby popowstaniowej brakuje szerszego opracowania w tym zakresie.
Do reformy z 1867 r. tereny ziemi mińskiej przynależały do różnych formacji terytorialnych i podlegały wielu podziałom administracyjnym. Historycznie ziemie powiatu mińskiego początkowo należały do kasztelani czerskiej, utworzonej przez księcia Konrada Mazowieckiego. Najwcześniej, bo już w I połowie XV w., prawa miejskie otrzymały Mińsk i Latowicz. Po drugim rozbiorze Polski, w wyniku reformy administracyjnej kraju, tereny przyszłego powiatu mińskiego znalazły się w granicach ziemi warszawskiej, czerskiej i liwskiej województwa warszawskiego[5]. Rok 1795 przyniósł kolejne zmiany terytorialne, wtedy to ziemia mińska znalazła się w zaborze austriackim w tzw. Galicji Zachodniej. Administracyjnie przyporządkowano ją do okręgu Wiązowna[6]. Po kolejnej reformie weszła w skład cyrkułu siedleckiego. W okresie Księstwa Warszawskiego powyższe tereny znalazły się w powiecie siennickim departamentu siedleckiego. Po Kongresie Wiedeńskim, w wyniku nowego podziału administracyjnego, z opisywanych ziem powstał obwód stanisławowski, leżący w województwie warszawskim z siedzibą w Mińsku[7].
Zasięg terytorialny powiatu mińskiego w guberni warszawskiej początkowo obejmował osiem miast i 21 gmin wiejskich[8]. Dwa lata później kolejne wytyczne Komitetu Urządzającego w Królestwie Polskim zaleciły opracowanie nowego podziału powiatu na gminy. Najważniejsze zmiany nastąpiły w latach 1869–1870 w związku z odebraniem praw miejskich niektórym miasteczkom. Na osady w powiecie mińskim przemianowano sześć miasteczek. Wraz z reformą miejską nastąpiły dalsze zmiany w liczbie gmin. Ostatecznie w granicach powiatu mińskiego znalazły się dwa miasta (Mińsk i Kałuszyn) i 16 gmin (Cegłów, Chruścice, Dębe Wielkie, Glinianka, Iwowe, Jakubów, Kołbiel, Kuflew, Latowicz, Ładzyń, Łukówiec, Mińsk, Otwock, Siennica, Stanisławów i Wiązowna)[9].
W ciągu ostatnich kilkunastu dekad ziemia mińska była terenem przemarszu i okupacji obcych armii, świadkiem wielu wydarzeń historycznych związanych z walkami narodowowyzwoleńczymi Polaków. Obecność obcych wojsk przyniosła mieszkańcom miasteczek i wsi liczne rabunki, rekwizycje i pożary, a udział w walkach powstańczych karany był przez zaborcę śmiercią, zsyłką na Syberię lub konfiskatą majątku.
Powyższe okoliczności, jak również represyjna polityka władz carskich, wpłynęły negatywnie na sytuację gospodarczą powiatu mińskiego. Jego rozwój ekonomiczny hamował wybitnie rolniczy charakter terenu. Pozbawione praw miejskich miasteczka podupadły i straciły na swoim znaczeniu. W powiecie dominowały niewielkie warsztaty rzemieślnicze i drobny handel produktami rolnymi, mleczarskimi, drobiem i mięsem[10]. We wsiach przeważały średnie i małe gospodarstwa chłopskie. Rolnictwu nie sprzyjała niska jakość gleby. Ziemia była nieurodzajna, piaszczysta i bielicowa[11]. Majątki szlacheckie, które uległy częściowej parcelacji w wyniku dekretu uwłaszczeniowego cara Aleksandra II z 21 marca 1864 r.,[12] miały już charakter rolno-przemysłowy. Składały się one z kilku wsi i folwarku. Hodowano w nich głownie konie, rasowe owce i bydło, uprawiano zboże, ziemniaki, buraki cukrowe i warzywo. Przy folwarkach funkcjonowały kuźnie, karczmy i gorzelnie[13].
W 1909 r. ludność powiatu mińskiego liczyła ogółem 124 428 osób, z czego w miastach żyło 15 637 mieszkańców, a w gminach wiejskich 108 791[14]. Społeczność, przebywająca na tym terenie nie była jednorodna pod względem wyznaniowym, jak i narodowościowym. W powiecie najwięcej żyło katolików. Stanowili oni 77,4% ogółu mieszkańców. Drugą liczną grupą wyznaniową i narodowościową byli Żydzi. Najliczniej mieszkali oni w Mińsku i Kałuszynie. Pozostałe zbiorowości religijne tworzyli mariawici, protestanci i prawosławni. Typowe parafie mariawickie były w Cegłowie, Mińsku i Wiśniewie. Natomiast ludność wyznania protestanckiego mieszkała w gminach, takich jak: Wiązowna, Mińsk, Cegłów i Kołbiel[15]. Osoby prawosławne, to głównie rosyjscy wojskowi i wyżsi urzędnicy wraz z rodzinami, przebywający rotacyjnie do 1915 r. na terenie powiatu mińskiego[16].
Zgodnie z postanowieniem art. 4 ustawy o zarządzie gubernialnym i powiatowym w Królestwie Polskim, która weszła w życie 1 stycznia 1867 r., zarząd powiatem „porucza się, pod bezpośrednim zwierzchnictwem Gubernatora i Rządu Gubernialnego, Naczelnikowi Powiatu i zostającemu przy nim Urzędowi Powiatowemu”[17]. Powiatami kierowały ciała kolegialne – zarządy za pomocą urzędu i urzędników[18].
Zarząd powiatu składał się z naczelnika powiatu, dwóch jego pomocników, lekarza i budowniczego (inżyniera)[19]. Do zadań powyższego gremium należało m.in.: przyjmowanie od cudzoziemców przysięgi na wierność poddaństwa, zatwierdzanie kosztorysów na budowy i remonty dróg, udzielanie pozwoleń na wydawanie materiałów budowlanych, zarzadzanie służbą ubezpieczeń w powiecie, wymierzanie kar administracyjnych i rozpatrywanie zażaleń od osób prywatnych na niezgodną z prawem pracę urzędników[20].
Przy każdym urzędzie powiatowym funkcjonowało Biuro. Jego kancelaria składała się z trzech oddziałów: Oddziału Ogólnego, Oddziału Ekonomiczno-Administracyjnego i Oddziału Wojskowo-Policyjnego oraz urzędników je obsługujących[21].
Oddziałem Ogólnym zarządzał sekretarz urzędu powiatowego. Do jego kompetencji należało przede wszystkim ogłaszanie stanowionych praw, powoływanie i zwalnianie urzędników, opracowywanie rocznych sprawozdań z pracy urzędu i załatwianie wszelkich spraw związanych z urzędami gminnymi[22]. Za pozwoleniem oddziału ogólnego na terenie powiatu mińskiego powstało wiele towarzystw społecznych i kółek rolniczych, pobudowano kilka remiz strażackich (m.in. w Mińsku, Kałuszynie, Latowiczu i Kołbieli), otwarto w miastach placówki kulturalno-oświatowe (w tym bibliotekę i czytelnię K. Skrodzkiej i Z. Małaszczyckiej w Mińsku). Referat ten w ramach reformy administracyjnej w latach 1869–1870 dokonał kilku zmian na terenie powiatu: zlikwidowano dziewięć gmin, a utworzono pięć nowych[23].
Oddziałem Ekonomiczno-Administracyjnym zarządzał pomocnik naczelnika powiatu do spraw administracyjnych. Zakres czynności oddziału obejmował głownie sprawy dotyczące administracji i gospodarki powiatu mińskiego. W jego gestii był handel, przemysł, rzemiosło oraz sprawy ubezpieczeniowe i skarbowe. Dzielił się na trzy referaty: miejski, skarbowy (finansowy) i ubezpieczeń. Referat miejski prowadził sprawy kas miejskich Mińska i Kałuszyna, finanse żydowskich gmin wyznaniowych, budów i remontów obiektów publicznych i prywatnych, nadzorował przetargi na działalność usługową i na dostawy opału dla stacjonujących w Mińsku jednostek wojskowych[24]. Referat skarbowy zajmował się ustalaniem i ściąganiem różnego rodzaju opłat skarbowych oraz podatków, egzekucją zadłużeń, nakładaniem kar i grzywien[25]. Sekwestrator powiatowy za niezapłacone podatki należne skarbowi państwa rosyjskiego zajmował inwentarz i ruchomości, a następnie wystawiał je na licytację w celu zaspokojenia roszczeń referatu skarbowego. Termin i warunki przetargu ogłaszał naczelnik powiatu w urzędowej prasie. Tylko w 1867 r. w powiecie mińskim zlicytowano zaległości płatnicze z kilkunastu dóbr, m.in. wsi Barcząca, Dłużewa, Starogrodu i Żakowa[26]. W referacie ubezpieczeniowym obywatele powiatu mieli możliwość wykupienia ubezpieczenia swoich nieruchomości od ognia, powodzi i innych klęsk żywiołowych. Wydział ten w wyniku przyjętej ustawy z dnia 10 lipca 1900 r. został zlikwidowany. Utworzono natomiast samodzielny urząd inspektorów ubezpieczeniowych w powiecie. Przejął on wszystkie obowiązki rozwiązanego referatu[27].
Oddziałem Wojskowo-Policyjnym kierował pomocnik naczelnika powiatu, który jednocześnie był naczelnikiem straży ziemskiej, powołanej do utrzymania spokoju i bezpieczeństwa na podległym ternie[28]. Oddział zajmował się dostarczaniem wojsku powód i kwater, udzielaniem pomocy materialnej wojskowym i ich rodzinom, ewidencją ludności, prowadzeniem ksiąg meldunkowych mieszkańców powiatu mińskiego, zarządzał więźniami i aresztami, wydawał przepisy w sprawie surowych kar dla koniokradów i decyzje o objęciu nadzorem policyjnym podejrzanych osób zamieszkujących powiat. W skład oddziału wchodził referat mobilizacyjny, który nie był komórką stałą[29].
Obsadę wyższych stanowisk w urzędzie powiatu stanowili: naczelnik powiatu, pomocnicy naczelnika do czynności policyjnych, pomocnik naczelnika do czynności administracyjno-gospodarczych, czterech referentów (do spraw policyjnych, miejskich, skarbowych i ubezpieczeń do r. 1900), sekwestrator, sekretarz, archiwista, budowniczy (inżynier-architekt) i lekarz powiatowy. Ponadto w miarę potrzeb i posiadanych środków finansowych w urzędzie zatrudniano felczera, weterynarza okręgowego, pisarza i konduktorów drogowych[30]. Naczelników powiatu i jego pomocników powoływał i odwoływał gubernator warszawski. Ich etaty należały odpowiednio do VI i VIII grupy urzędniczej. Stanowiska te obsadzane były głownie przez Rosjan wyznania prawosławnego[31].
W strukturze władz administracyjnych wprowadzonej w Królestwie Polskim w 1867 r. naczelnik powiatu był najniższym przedstawicielem władz rządowych. Jego rola i znaczenie w sprawowaniu władzy na powierzonym terenie były dominujące. Miał on duży wpływ na decyzje podejmowane przez zarząd powiatowy, któremu przewodniczył i kierował jego kancelarią. Do głównych zadań naczelnika powiatu należała realizacja aktualnej polityki władz zwierzchnich. W tym zakresie jego obowiązkiem było zarządzanie bezpośrednio pod zwierzchnictwem gubernatora i zarządu gubernialnego powierzonym mu powiatem. W kontrolowanym przez niego terenem nadzorował wykonanie decyzji nadrzędnych organów rządowych w kwestii zabezpieczenia porządku, spokoju i bezpieczeństwa, zapewnienia nienaruszalności praw własności rządowej i prywatnej, czuwania nad należytym oraz terminowym załatwianiem spraw w urzędzie. Instrumentem nadzoru i kontroli pracy podległych naczelnikowi magistratów Mińska i Kałuszyna, jak również urzędów gminnych były przeprowadzane przez niego inspekcje terenowe. W ich trakcie poznawał osobiście przyczyny wszelkiego rodzaju nieprawidłowości w realizowanych sprawach oraz zapoznawał się z efektami pracy burmistrzów i wójtów. Naczelnik powiatu podawał do publicznej wiadomości w prasie urzędowej, a następnie nadzorował przebieg licytacji dóbr majątkowych dłużników, jak i różnego rodzaju dzierżaw.
W latach 1867–1915 służbę w powiatach guberni warszawskiej odbywało 84 naczelników[32]. W powiecie mińskim urząd ten piastowało 15 z nich. Należeli do nich: płk Nikołaj K. Moskwin (1867-1869), szt. kpt. Paweł P. Wolewaczow (1870-1872), sekretarz gubernialny Iwan M. Litke (1873-1876), radca dworu Płaton N. Makedonskij (1877-1885), radca kolegialny Iwan I. Wolkenau (1885-1890), radca stanu Siergiej F. Kawdin (1890-1892), radca tytularny Michaił T. Pisemskij (1892-1893), radca dworu Iwan I. von Manteuffel (1894-1898), radca kolegialny Władysław A. Orlickij (1899), radca dworu Nikołaj F. Pawlinskij (1899-1902), asesor kolegialny Andriej T. Ponomariew (1903), radca tytularny Nikołaj I. Sokołow (1904-1905), radca dworu Janackiewicz (1906), radca dworu Leonid A. Ignatius (1911-1913) i baron Nikołaj A. Klopman (1914-1915)[33].
Pierwsi dwaj naczelnicy powiatu mińskiego to wyżsi i średniej rangi oficerowie wojskowi. Natomiast kolejni urzędnicy na tych stanowiskach byli cywilami z prawniczym wykształceniem. Wielu z nich miało zachodnioeuropejskie korzenie (Litke, Wolkenau, Manteuffel, Ignatius i Klopman), byli bowiem potomkami niemieckich emigrantów, osiadłych w rosyjskich guberniach nadbałtyckich[34]. Pochodzenie społeczne naczelników powiatu mińskiego było różne. Znalazły się wśród nich osoby należące do stanu szlacheckiego (Litke, Wolkenau, Manteuffel, Klopman), jak i z innych środowisk, np. wywodzące się z rodzin wojskowych (Makiedonskij), lekarskich (Pisemskij) czy urzędniczych (Sokołow)[35].
Przed objęciem posady naczelnika powiatu mińskiego wielu z nich posiadało już doświadczenie w pracy administracyjnej na podobnym stanowisku, np. Kawdin wcześniej pracował w powiecie włodawskim, a po 1890 r. przeszedł na urząd naczelnika powiatów: łowickiego i kutnowskiego, Sokołow do 1904 r. był policmajstrem w Kaliszu, a następnie naczelnikiem powiatu słupeckiego w guberni kaliskiej[36].
W historii powiatu mińskiego pozytywnie zapisał się P. Makiedonskij. Urząd naczelnika sprawował osiem lat. Był on radcą dworu, legitymował się wyższym wykształceniem prawniczym i należał do grupy najlepszych zarządców powiatowych guberni warszawskiej. Stał on na czele Ochotniczej Straży Pożarnej w Mińsku (siedzibie władz powiatowych)[37].
Ostatnim naczelnikiem powiatu mińskiego był asesor kolegialny baron N. Klopman. Stanowisko objął w 1914 r. Wcześniej pełnił funkcję adiutanta warszawskiego generał-gubernatora. Urząd naczelnika sprawował do 1915 r., kiedy to ewakuowano wszystkich urzędników kancelarii gubernatora warszawskiego[38].
Na terenie powiatu mińskiego w latach 1869-1915 charakter miasta zachowały jedynie dwie miejscowości: Mińsk i Kałuszyn. Zarządzały nimi magistraty na czele z burmistrzami. Były to jedynie organy władzy wykonawczej, rządzące w granicach przyznanego im samorządu. Zabrakło natomiast ciała stanowiącego i kontrolującego, jakim były wcześniej rady miejskie. Ich funkcje przejęły później zarządy powiatowe. Zgodnie z ukazem carskim z dnia 19 lutego (2 marca) 1864 r. o urządzaniu gmin wiejskich. Administrację gminną tworzyli: zebrania gminne, wójt gminy, sołtys oraz sady gminne wraz z ławnikami[39]. Na obsadę stanowisk urzędniczych w gminach wpływ miał naczelnik powiatu. Do obowiązków wójta było przede wszystkim: utrzymanie porządku i bezpieczeństwa na terenie swojej gminy, ogłaszanie i realizacja zdań zleconych przez administrację zwierzchnią, czuwanie nad przestrzeganiem prawa własności i nadzorowanie spraw oświatowych i sanitarnych w gminach[40].
Powinności wójtów gmin powiatu mińskiego obejmowały głównie raportowanie do naczelnika powiatu o działających na ich terenie sektach religijnych i liczbie mieszkających innowierców (głównie baptystów i mariawitów), informowanie go o wszelkich niepokojach, kradzieżach, przestępstwach w podległych im gminach, o wiejskich sporach granicznych i o stanie dróg lokalnych oraz mostów[41]. Sołtysi załatwiali sprawy dotyczące gromady wioskowej, która go wybrała.
Na mocy ukazy carskiego z 1864 r. o urządzaniu gmin wymiar sprawiedliwości został włączony w skład organizacji gminnej jako jedno z ogniw samorządu wiejskiego[42]. Reforma sądownictwa z 1876 r. zmodyfikowała tą ustawę tworząc na terenie powiatu sądy obejmujące swoim okręgiem od jednej do czterech gmin[43].
W powiecie mińskim utworzono cztery okręgi sądów gminnych dla 16 gmin. Na ich siedziby wybrano Mińsk, Latowicz, Gliniankę i Stanisławów. Sądy gminne rozpatrywały sprawy opiekuńcze (głownie przypadki ustanowienia opieki nad nieletnimi), cywilne (były to spory o majątek ruchomy i nieruchomy) oraz karne (dotyczące głownie kradzieży)[44].
Reasumując, w ramach nowego podziału administracyjnego Królestwa Polskiego powiat miński znalazł się w guberni warszawskiej. W jego skład, po wielu zmianach, weszły dwa miasta (Mińsk i Kałuszyn) oraz 16 gmin. Rządy w terenie sprawowali: w powiecie naczelnik, w miastach magistrat, a w gminach wójtowie i zebrania gminne. Najważniejszą funkcję w administracji na terenie powiatu pełnił jego naczelnik.
Przypisy:
[1] M. Kallas, M. Krzymkowski, Historia ustroju i prawa polskiego: wybór źródeł, Warszawa 2006, s. 125–126; G. Smyk, Administracja publiczna Królestwa Polskiego w latach 1864-1915, Lublin 2011, s. 231–248.
[2] Dziennik Praw Królestwa Polskiego (dalej: DPKP), t. 66, s. 119–120.
[3] Ibidem, t. 67, s. 359.
[4] Ibidem, t. 68, s. 351.
[5] L. Kłos, Tradycja Mazowsza: powiat miński, Warszawa 2011, s. 24.
[6] S. Ciąćka, Mińsk w latach 1795-1918 [w:] Dzieje Mińska Mazowieckiego i okolic 1421-1971, red. naukowy J. Kazimierski, Warszawa 1976, s. 157.
[7] L. Kłos, Tradycja Mazowsza …, op. cit., s. 26.
[8] DPKP, t. 67, s. 351.
[9] Ibidem, t. 67, s. 359, t. 69, s. 246, t. 70, s. 370.
[10] S. Ciąćka, Mińsk w latach …, op. cit., s. 183–185.
[11] Powiat miński [Starostwo Powiatowe w Mińsku Mazowieckim], Bydgoszcz 2007, s. 5.
[12] M. Kallas, M. Krzymkowski, Historia ustroju …, op. cit., s. 156.
[13] A. Cz. Dobroński, Społeczność i gospodarka Mazowsza w latach 1865–1914 [w:] Dzieje Mazowsza lata 1795–1918, pod red. J. Szczepańskiego, Pułtusk 2012, s. 466.
[14] Rocznik Statystyczny Królestwa Polskiego, Warszawa 1913, s. 31.
[15] Ibidem, s. 47.
[16] A. Cz. Dobroński, Społeczność i gospodarka …, op. cit., s. 487.
[17] DPKP, t. 66, s. 119.
[18] G. Smyk, Korpus urzędników cywilnych w gubernialnych organach administracji ogólnej Królestwa Polskiego w latach 1867–1915, Lublin 2004, s. 80-84.
[19] DPKP, t. 66, s. 167-173.
[20] Ibidem, s. 183.
[21] Archiwum Państwowe w Warszawie Oddział w Otwocku [dalej: APWOO], Nowo-Miński Zarząd Powiatowy (dalej: NMZP, sygn. 476, k. 12.
[22] Ibidem, sygn. 478, k.1.
[23] Ibidem, k. 2.
[24] Dziennik Urzędowy Guberni Warszawskiej z dna 5 sierpnia 1867 r., nr 31, s. 514.
[25] Zbiór Praw 1908, t. 12, cz. 1, s. 32.
[26] APWOO, Naczelnik Straży Ziemskiej powiatu Nowo-Mińskiego, sygn. 256, k. 9.
[27] Ibidem, NMZP, sygn. 476, k. 4.
[28] DPKP, t. 66, s. 239.
[29] Ibidem, s. 240.
[30] K. Latawiec, Zarząd powiatu radomskiego w latach 1867-1917 [w:] Urzędy administracji rządowej w Radomiu od XVI do XX wieku, red. D. Kupisz, „Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego”, t. 40, z. 1-4, 2006, s. 85-118; J Kukulski, Sto lat Rosji w Polsce (1815-1915), Piotrków Trybunalski 2005, s. 206; G, Smyk, Administracja publiczna …, op. cit., s. 261.
[31] Dziennik Urzędowy Guberni Warszawskiej z dnia 19 lipca 1867 r., nr 28, s. 518.
[32] P. Wysocki, Rosjanie w miastach guberni warszawskiej w latach 1864-1915, Białystok 2020, s. 80.
[33] Ibidem, s. 525-534; Pamiatnaja kniżka warszawskoj guberni na 1874 god, s. 112; na 1890 god, s. 106; na 1894 god, s. 70; na 1898 god, s. 362; na 1911 god, s. 257; na god 1913, s. 285; J. Cygan, Z dziejów ruchu niepodległościowego na ziemi mińskiej 1904-1918, „Rocznik Mińsko Mazowiecki”, z. 17, 2009, s. 75; APWOO, NMZP, sygn. 159, k. 1.
[34] J. Kozłowski, Wyżsi urzędnicy gubernialni i powiatowi w Królestwie Polskim w latach 1867-1875, „Przegląd Historyczny”, nr 87/4, 1996, s. 824.
[35] P. Wysocki, Rosjanie w miastach …, op. cit., s. 88.
[36] Ibidem, s. 531.
[37] Ibidem.
[38] APWOO, NMZP, sygn. 159, k. 1.
[39] DPKP, t. 62, s. 37-93.
[40] Ibidem.
[41] APWOO, NMZP, sygn. 5, k. 1, Raport wójta gminy Latowicz o liczbie baptystów zamieszkałych w gminie; sygn.. 17, k. 2, Uchwała zebrania gminnego w sprawie budowy drogi i mostu Mińsk-Niedziałka z 1894 r.
[42] J. Kukulski, Sto lat …, s. 149.
[43] Ibidem, s. 151.
[44] APWOO: Sąd Gminny I Okręgu powiatu nowo-mińskiego z siedzibą w Nowo-Mińsku; Sąd Gminny II Okręgu powiatu nowo-mińskiego z siedzibą w Latowiczu; Sąd Gminny III Okręgu powiatu nowo-mińskiego z siedzibą w Gliniance; Sąd Gminny IV Okręgu powiatu nowo-mińskiego z siedzibą w Stanisławowie.
Bibliografia cytowań:
Cygan J., Z dziejów ruchu niepodległościowego na ziemi mińskiej 1904-1918, „Rocznik Mińsko Mazowiecki”, z. 17, 2009.
Dzieje Mazowsza lata 1795-1918, pod red. J. Szczepańskiego, Pułtusk 2012.
Dzieje Mińska Mazowieckiego 1421-1971, red. naukowy J. Kazimierski, Warszawa 1976.
Kallas M., Krzymkowski M., Historia ustroje i prawa w Polsce 1772-1918: wybór źródeł, Warszawa 2006.
Kłos L., Tradycja Mazowsza: powiat miński, Warszawa 2011.
Kozłowski J., Wyżsi urzędnicy gubernialni i powiatowi w Królestwie Polskim w latach 1867-1915, „Przegląd Historyczny”, nr 87/4, 1996.
Kukulski J., Sto lat Rosji w Królestwie Polskim (1815-1915), Piotrków Trybunalski 2005.
Powiat miński [Starostwo Powiatowe w Mińsku Mazowieckim], Bydgoszcz 2007.
Latawiec, Zarząd powiatu radomskiego w latach 1867-1917 [w:] Urzędy administracji rządowej w Radomiu od XVI do XX wieku, red. D. Kupisz, „Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego”, t. 40, z. 1-4, 2006, s. 85-118.
Smyk G., Administracja publiczna Królestwa Polskiego w latach 1864-1915, Lublin 2011.
Smyk G., Korpus urzędników cywilnych w gubernialnych organach administracji ogólnej Królestwa Polskiego w latach 1867-1915, Lublin 2004.
Urzędy administracji rządowej w Radomiu od XVI do XX wieku, red. D Kupisz, „Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego”, t. 40, z. 1-4, 2006.
Wysocki P., Rosjanie w miastach guberni warszawskiej 1864-1915, Białystok 2020.
